اعتدالین

اعتدالین \eʾtedāle(a)yn\، (به‌معنای دو اعتدال)، دو لحظه از سال خورشیدی که در آنها، از دید ناظر زمینی، مرکز جرم خورشید در مسیر گردش ظاهری خود گرد زمین (دایرۀ فرضی موسوم به دایرةالبروج) از صفحۀ معدل‌النهار (دایرۀ فرضی استوای سماوی یا همان صفحۀ دایرۀ استوای زمین) می‌گذرد. هریک از نقاط متناظر آنها (نقاط تقاطع دوایر دایرةالبروج و استوای سماوی) نقطۀ اعتدال نام دارد. در شبانه‌روزی که این دو لحظه در آن قرار می‌گیرند، طول شب و روز در سراسر کرۀ زمین تفاوتی ناچیز با یکدیگر دارند و وجه تسمیۀ اعتدال نیز همین است. بهار نیم‌کرۀ شمالی و پاییز نیم‌کرۀ جنوبی با گذر خورشید از نیمۀ جنوبی منطقةالبروج به نیمۀ شمالی (از دید ناظر زمینی) آغاز می‌شود؛ اما چون همۀ آثار کهن نجومی در نیمۀ شمالی جهان نوشته شده‌‌اند‌، لحظه و نقطۀ متناظر این گذر، بنابر سنتی کهن، اعتدال بهاری (ربیعی) نام گرفته است. لحظه و نقطۀ اعتدال متناظر با گذر خورشید از نیمۀ شمالی دایرةالبروج به نیمۀ جنوبی نیز که نشانۀ آغاز پاییز نیم‌کرۀ شمالی و بهار نیم‌کرۀ جنوبی است، بنابر همین سنت، اعتدال پاییزی (خریفی) نامیده شده است (بیرونی، التفهیم، روایت فارسی، 73، روایت عربی، 57؛ مسعودی، 25؛ شهمردان، 118؛ نصیرالدین، الرسالة ... ، باب دوم، ص 15، التذکرة ... ، باب دوم، فصل سوم، ص 113، 115). 
در گاه‌شماری (تقویم) هجری شمسی، لحظۀ اعتدال بهاری همواره پس ‌از ساعت 12:00 (نیمروز) به وقت تهران روز آخر سال (29 یا 30 اسفند در سال عادی یا کبیسه) و پیش ‌از ساعت 12:00 اول فروردین (یعنی حداکثر 12 ساعت قبل یا بعد از آغاز اول فروردین)، و لحظۀ اعتدال پاییزی نیز کمابیش در اول مهر قرار می‌گیرد. در گاه‌شماری (تقویم) گریگوری، لحظۀ اعتدال بهاری در بازۀ زمانی 1452-2547 م، به ‌ساعت جهانی، از 12:28 روز 19 مارس تا 20:42 روز 21 مارس، و اعتدال پاییزی نیز از 21 تا 23 سپتامبر متغیر بوده است («اعتدال ... »، npn.). 
اخترشناسان کهن مسیر حرکت ظاهری سالانۀ خورشید را با آغاز از نقطۀ اعتدال بهاری به 12 بخش برابر (هر بخش 30 درجۀ کمانی) تقسیم می‌‌کردند که برج نامیده می‌شد (وجه تسمیۀ دایرةالبروج و منطقةالبروج همین است) و نام 12 صورت فلکی منطقةالبروج، یعنی حمل، ثور، جوزا و جز آنها، را به‌ترتیب بر این 12 بخش گذاشته بودند و به همین مناسبت، نقطۀ اعتدال بهاری را اصطلاحاً «اول حمل» نیز می‌نامیدند؛ درحالی‌که نقطۀ اعتدال بهاری در روزگار تیموخاریس، که این تقسیم‌بندی به او نسبت داده می‌شد، کمابیش به‌محاذات نخستین ستارۀ صورت فلکی حمل بود و از آن پس، بر اثر پدیده‌ای که آنان حرکت غربی یا حرکت ثانیه می‌نامیدند (در این باره، نک‍‌ : ه‍ د، اعتدالین، تقدیم)، «اول صورت حمـل» و «اول برج حمـل» از یکدیگر دور شده بودند (صوفی، 10-12؛ قطان، 67؛ بیرونی، التفهیم، روایت فارسی، 75، روایت عربی، 58؛ نصیرالدین، ترجمه ... ، 9-10، التذکرة، باب دوم، فصل سوم، ص 115، الرسالة، باب سوم، ص 21: «و این صورتها که بر منطقه‌اند، اسامی اقسام دوازده‌گانه یعنی بروج دوازده‌گانه کرده‌اند، از جهت آنکه به اتفاق مطابق بر این اقسام افتاده‌اند و چون این کواکب انتقال کنند از آن مواضع، گویند ستارگان حمل به ثور شدند؛ اما حکم حمل که آن قسمت اول است از اقسام فلک‌البروج که متصل به نقطۀ اعتدال ربیعی است، برقرار بود و اگر کسی خواهد که نام حمل با حوت گوید، در آن هیچ تفاوت نبود، چه اعتبار به معانی است و نه به اسامی»). 
در متون کهن فارسی، لحظه و نقطۀ اعتدال پاییزی را «اعتدال تیرماهی» نیز نامیده‌اند (بیرونی، التفهیم، روایت فارسی، 73)، که «تیرماه» در این ترکیب به‌معنی فصل پاییز است، و نه «ماه تیر» (ماه چهارم) در گاه‌شماریهای خورشیدی ایرانی (نیز نک‍ ‍: مسعودی، 25-26: «دیگر را نقطۀ اعتدال خریفی گویند ... و فصل خریف و اول خزان آید و اول تیرماه درایستد»؛ دربارۀ شواهدی از این کاربرد در متون ادبی، نک‍ ‍: لغت‌نامه ... ، ذیل «تیرماه»). 
از آنجا که دو اصطلاح «اعتدال بهاری» و «اعتدال پاییزی» با فصلهای نیم‌کرۀ شمالی تطابق دارند و در نیم‌کرۀ جنوبی، به‌ترتیب، آغاز پاییز و بهار به شمار می‌آیند، در برخی متون جدید، برای رفع این تناقض، به‌جای اصطلاح نخست «اعتدال شمالی / رو به شمال» (ناظر به حرکت ظاهری خورشید به‌سوی شمال دایرةالبروج) یا «اعتدال مارس» (ناظر به زمان رخداد)، و برای دومی «اعتدال جنوبی / رو به جنوب» و «اعتدال سپتامبر» به کار می‌رود.
 اعتدال بهاری از دیرباز تا کنون، در شماری از گاه‌شماریهای ایرانی، نشانۀ آغاز سال بوده، و امروزه نیز گاه‌شماری هجری خورشیدی تنها گاه‌شماری رسمی رایج جهان است که آغاز آن بر اساس اعتدال بهاری تعریف می‌شود؛ ازاین‌رو، سال هجری خورشیدی هرگز در طول سال اعتدالی جابه‌جا نمی‌شود (تقی‌زاده، 110-115؛ برای توضیح بیشتر در این باره، نک‍ ‍: کرامتی، 403-407).

چنان‌که در این شکل دیده می‌شود، نقطۀ اعتدال بهاری و پاییزی در نقاط مقابل آغاز بهار و پاییز قرار دارند؛ زیرا این نقاط روی مدار ظاهری خورشید فرض می‌شدند، و نه مدار حرکت زمین به دور خورشید.

مآخذ

 بیرونی، ابوریحان، التفهیم، روایت عربی، چ تصویری، همراه ترجمۀ انگلیسی رمزی رایت، آکسفرد، 1934 م؛ همان، روایت فارسی، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1351 ش؛ تقی‌زاده، حسن، گاه‌شماری در ایران قدیم، تهران، 1316 ش؛ شهمردان بن ابی الخیر، روضة المنجمین، به کوشش جلیل اخوان زنجانی، تهران، 1382 ش؛ صوفی، عبدالرحمان، صور الکواکب، چ تصویری، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، 1986 م؛ قطان مروزی، حسن، گیهان‌شناخت، به کوشش علی صفری آق‌قلعه، تهران، 1390 ش؛ کرامتی، یونس، «تقویم»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به کوشش اسماعیل سعادت، تهران، 1386 ش، ج 2؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مسعودی مروزی، محمد، جهان دانش، به کوشش جلیل اخوان زنجانی، تهران، 1382 ش؛ نصیرالدین طوسی، التذکرة فی علم الهیئة، به کوشش جمیل رجب (مل‍ ‍‌‍‌)؛ همو، ترجمۀ صور الکواکب عبدالرحمان صوفی، به کوشش معزالدین مهدوی، تهران، 1351 ش؛ همو، الرسالة المعینیة، چ تصویری، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1335 ش؛ نیز:

Ragep, F. J., Nasir al-Dīn al-Tūsī’s Memoir on Astronomy (al-Tadhkira fī ʿilm al-hay’a), New York etc., 1993; Spring Equinox, http: / / ns1763. ca / equinox / eqindex.html (acc. Dec. 2, 2013).

یونس کرامتی