اعتصامی، یوسف

اعتصامی \eʾtesāmī\، یـوسف (1253- 1316 ش / 1874-1937 م)، نیز معروف به میرزا یوسف خان اعتصامی آشتیانی، ملقب به اعتصام‌دفتر و سپس اعتصام‌الملک، از مترجمان پیشگام، و روزنامه‌نگار و ادیب ایرانی. پروین اعتصامی (ه‍ م) دختر او ست.
اعتصامی در تبریز زاده شد و تحصیلات مقدماتی را زیر نظر پدر گذراند. ادبیات فارسی و عربی، و نیز زبانهای ترکی عثمانی و فرانسوی را از معلمان سرخانه آموخت و از راه منابع ترکی عثمانی، با ادبیات جدید غرب آشنا شد. در جوانی، به فعالیتهای چاپی روی آورد و چاپخانه‌ای سربی در تبریز دایر کرد. در همان حال، با کتابخانۀ محمدعلی تربیت در تبریز، که محل رفت‌وآمد روشن‌فکران و آزادی‌خواهان آذربایجانی و بحث و گفت‌وگوهای آنان بود، همکاری داشت. در انقلاب مشروطۀ ایران (1324 ق) حدود 30 سال داشت و با شماری از مبارزان مشروطه‌خواه هم‌سن، و دوست بود. در دورۀ دوم مجلس شورای ملی، که پس ‌‌از استبداد صغیر در 1327 ق آغاز به کار کرد، در مقام نمایندۀ مردم تبریز به مجلس راه یافت و تا 1329 ق که مجلس منحل شد، در این سمت سیاسی خدمت کرد، اما از آن پس تا پایان عمر که در تهران مقیم شده بود و در این شهر زندگی و فعالیت می‌کرد، به سیاست نپرداخت و به امور فرهنگی اشتغال ورزید. 
اعتصامی بیش ‌‌از 64 سال عمر نکرد و بیشتر ایام عمر او در راه ترجمه، تحقیق، تألیف و انتشار نشریه و همکاری با نشریات صرف شد. آثـاری که از نویسندگان اروپایی به فارسی ترجمه کرده، ازجمله آثار فریدریش شیلِر، مولیِر، ویکتور هوگو، و ژول ورن، به 40 جلد می‌‌رسد. اعتصامی از اوان جوانی به ترجمه علاقه‌مند شد و با تسلطی که به زبان منشیانۀ عصر قاجاری و زبانهای مبدأ ترجمه کسب کرده بود، همراه با ذوق ادبی و شمّ زبانی‌ای که در خود او بود، به مترجمی چیره‌دست و پیشگام تبدیل شد. سفینۀ غواصه، اثری از ژول ‌ورن که بعدها با نام بیست‌هزار فرسنگ زیر دریا ترجمه و معروف شد، با ترجمۀ اعتصامی در 1320 ق در تبریز انتشار یافت. او خدعه و عشق، نوشتۀ شیلر را نیز از ترجمۀ فرانسوی آلِکساندر دوما به فارسی ترجمه کرد که در 1325 ق در تهران انتشار یافت؛ همچنین جلد نخست تیره‌بختان، نوشتۀ هوگو، که ترجمه‌های بعدی آن با نام بینوایان شهرت یافت، با ترجمۀ اعتصامی در 1303 ش در تهران منتشر شد. به نظر می‌رسد اعتصامی در ترجمۀ این اثر ترجمه‌های ترکی و عربی آن را در نظر داشته، و با توجه به انتخاب واژه‌ها و عبارتهای مترجمان ترک و عرب، این اثر را به فارسی ترجمه کرده است. سیاحت‌نامۀ فیثاغورس در ایران آخرین اثر ترجمه‌ایِ اعتصامی است که در 1314 ش در تهران انتشار یافته است.
داستانهای کوتاه بسیاری با ترجمۀ اعتصامی در نشریات منتشر شده است. او فقط از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه نمی‌کرد؛ به زبان عربی نیز تسلط داشت و چندین اثر را از عربی به فارسی برگرداند، ازجمله تربیت نسوان (تبریز، 1318 ق). ثورة ‌الهند (انقلاب هند) کتابی است که او به عربی ترجمه کرده، و در 1318 ق در مصر به چاپ رسیده است. قلائد الادب فی شرح اطواق الذهب شرحی است که اعتصامی دربارۀ مقامه‌های اخلاقی و حِکْمی زمخشری به عربی نوشته است و تسلط او را بر زبان و ادب عربی نشان می‌دهد. این کتاب نخست در 1319 ق در تبریز، و بار دیگر در 1321 ق در مصر چاپ شد.
ماهنامۀ بهار، نشریۀ تأثیرگذار ادبی و فرهنگی، به‌کوشش اعتصامی در 1328 ق در تهران تأسیس، اما پس‌ از حدود یک سال، به‌سبب دشواریهای ناشی از اوضاع نابسامان آن ایام، تعطیل شد. پس ‌‌از کودتای 1299 ش و تغییری که در اوضاع پیش آمد، انتشار مجدد بهار از سر گرفته شد، اما باز هم بر اثر مشکلات در 1301 ش از انتشار بازماند. بهار، به‌رغم عمر کوتاهش، با انتشار ترجمۀ آثاری از نویسندگان بنام اروپایی، در زمرۀ نشریه‌های ادبی پیشگام و تأثیرگذار دورۀ پهلوی اول قرارگرفته است.
اعتصامی در سالهای واپسین عمرش ریاست کتابخانۀ مجلس شورای ملی را بر عهده داشت و فهرست کتابخانۀ مجلس شورای ملی را در 3 مجلد تدوین و منتشر کرد (تهران، 1311 ش). او عضو کمیسیون معارف هم بود. اعتصامی در تحول زبانِ ترجمه و ترجمۀ ادبی به فارسی، و نیز آشنایی جامعۀ ادبی ایران با شاهکارهایی از ادبیات اروپایی نقش بسزایی دارد. از اعتصامی، گذشته از پروین، 4 پسر باقی ماند. مدفن او در قم است و همسرش هم در جوار وی به خاک سپرده شده است.

مآخذ

دبا؛ نیز:

Iranica.

بخش ادبیات جهان