اعتماد الدوله تهرانی

اِعْتِمادُالدّولۀ تِهْرانی، غیاث‌الدین محمد، مشهور به غیاث بیك (د 1031 ق / 1622 م)، دیوان‌سالار دربار اكبر و جهانگیر از پادشاهان گوركانی هند. پدرش خواجه محمد شریف در دستگاه دیوانی شاه طهماسب اول صفوی وزارت یزد و اصفهان داشت و با تخلص هجری شعر می‌سرود (رازی، 3 / 67- 69؛ اوحدی، 1170).
غیاث‌الدین بیك پس از مرگ پدر(984 ق / 1576 م) روانۀ هندوستان شد و در این سفر اموالش به سرقت رفت و او به دشواری خود را به قندهار رسانید (شاهنواز خان، 1 / 128- 129؛ خافی خان، 1 / 263). سپس به توصیۀ ملك مسعود تاجر، كاروان سالار قافله‌ای كه با او به هندوستان می‌رفت، به فتح‌پور، پایتخت جدید اكبر شاه وارد شد و به سفارش همو كه پیش‌تر با شاه گوركانی آشنایی داشت، در دستگاه دیوانی وی به كار پرداخت (شاهنوازخان، همانجا؛ معتمدخان، 58). در 1003 ق / 1595 م دیوان كابل به او واگذار شد. سپس با منصب هزاری در رأس دیوان بیوتات قرار گرفت (شاهنواز خان، همانجا؛ ابوالفضل، 3 / 670).
غیاث بیك پس از مرگ اكبر شاه (1014 ق / 1605 م) نزد جهانگیر، شاه جدید نیز مقامی ارجمند یافت و در همان سال با لقب اعتمادالدوله (ه‍ م) «وزارت نصف ممالك محروسه» به او سپرده شد و منصب هزار و پانصدی گرفت ( توزك ... ، 14؛ حسینی، 72)، اما در 1016 ق / 1607 م، آنگاه كه محمد شریف فرزند ارشد وی به جرم توطئه بر ضد جهانگیر، دستگیر و اعدام شد، اعتماد الدوله نیز از مقام خود عزل شد و به زندان افتاد، اما پس از چندی با پرداخت 200 هزار روپیه از بند رهایی یافت (شاهنواز خان، همانجا).
در 1020 ق / 1611 م در پی ازدواج جهانگیر با نورمحل (نورجهان بیگم) دختر اعتمادالدوله، مقام پدرش نزد شاه فزونی یافت و به زودی وزیر اعظم شد و منصب دوهزاری گرفت ( توزك، 114؛ حسینی، 143-144؛ یاسین، 821). در 1027 ق / 1618 م صوبه‌داری پنجاب نیز به مشاغل او افزوده شد، هر چند قاسم خان، دامادش به نیابت از او در آنجا حكومت می‌كرد ( توزك، 255). اعتمادالدوله از این پس، از نفوذ خود بر جهانگیر بهره برد و مخالفان خود را از دربار براند. او كه تا گرفتن منصب 7 هزاری ترقی كرده بود (نك‍ : همان، 158، 182)، در 1031ق آنگاه كه به همراه جهانگیر عازم كشمیر بود، در بین راه درگذشت (همان، 382، 386). آرامگاه او كه به فرمان دخترش نورجهان بیگم در نزدیكی آگره بنا شده بود، اكنون بر جای مانده است (برن، 179).
پس از مرگ اعتمادالدوله، پسران و نوادگانش سالها در دستگاه حكومتی گوركانیان همچنان صاحب نفوذ بودند. یكی از پسران او به نام آصف خان (ه‍ م) در حكومت جهانگیر به مقامهای سیاسی و نظامی رسید. پسر دیگر وی ابراهیم خان، ملقب به فتح جنگ، در بیهار و بنگال حكومت كرد (نك‍ : شاهنوازخان، 1 / 135- 139).
اعتمادالدوله خوشنویس بود و به ادب فارسی نیز علاقه داشت. او بسیاری از شعرای پارسی‌گوی را به دربار جهانگیر معرفی كرد كه از آن میان طالب آملی به مقام ملك الشعرایی دربار رسید (رازی، 70؛ فخرالزمانی، 550-551، 919-920).

مآخذ: ابوالفضل علامی، اكبرنامه، به كوشش مولوی عبدالرحیم، كلكته، 1886 م؛ اوحدی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ توزك جهانگیری، به كوشش محمدهاشم، تهران، 1359 ش؛ حسینی، كامگار، مآثر جهانگیری، به كوشش عذرا علوی، هند، 1978 م؛ خافی خان نظام‌الملكی، محمد هاشم، منتخب اللباب، به كوشش كبیرالدین احمد و غلام قادر، كلكته، 1869 م؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، 1340ش؛ شاهنوازخان، مآثر الامرا، به كوشش مولوی عبدالرحیم، كلكته، 1888 م؛ فخرالزمانی، عبدالنبی، تذكرۀ میخانه، به كوشش احمد گلچین معانی، تهران، 1362 ش؛ معتمد خان، اقبال نامۀ جهانگیری، به كوشش محمد رفیع، الله‌آباد، 1931 م؛ نیز:

Burn, R., «Jahangir», The Cambridge History of India, New Delhi, 1987, vol. IV; Yasin, M., «Jahangir and Nurjahan», The Indian Historical Quarterly, New Delhi, 1938, vol. XIV
مجید سمیعی