اطولوقس

اُطولوقُس، ریاضی‌دان و ستاره‌شناس یونانی (سده‌های 4 و 3 ق‌م). در منابع كهن عربی به رغم آنكه از وی و آثارش بسیار یاد می‌شود، دربارۀ روزگار زندگانی و شرح حال وی چیزی نیامده است. آگاهیهای منابع غربی دربارۀ وی نیز اندك است: او در پیتانه از بنادر مهم ناحیۀ آیولیس (در آسیای صغیر) زاده شد، دانش آموخت، به دانشمندی شهرت یافت و به كار تدریس پرداخت. اركسیلائوس پیتانی كه بعدها رئیس آكادمی شد، در حدود 300 ق‌م از شاگردان او بود و هنگامی كه اطولوقس به شهر ساردیس رفت، وی نیز به دنبال استاد بدان شهر كوچید. اطولوقس به احتمال بسیار مدتی نیز در آتن به سر برده است. وی از چهره‌های بسیار برجستۀ تاریخ علم است (ابن ندیم، 328؛ پاولی، II(2) / 2602؛ كانتور، I / 447؛ سارتن، I / 141-142، همو، 550؛ «زندگی نامه ... »، I / 338).
شهرت اطولوقس مرهون دو اثر نجومی وی، «درباره كرۀ متحرك» و «دربارۀ طلوع و غروب» است. این دو كتاب كه بعدها در كنار آثار بطلمیوس در مدارس اسكندریه تدریس می‌شدند، از آثار اندك ستاره‌شناسی یونان باستان به شمار می‌آیند كه به شكل كامل باقی مانده‌اند. اقلیدس در «پدیده‌ها» كه در سدۀ 3 ق با عنوان الظاهرات به زبان عربی ترجمه شده، و نصیرالدین طوسی نیز آن را بازنویسی كرده است، از این دو اثر بهره گرفته، و به برخی قضایای مطرح شده در آنها استناد جسته است (ابن عبری، 76-77؛ نصیرالدین، «تحریر ظاهرات ... »، 7، 12؛ پاولی، نیز «زندگی‌نامه»، همانجاها؛ GAS, V / 118-119).
در آن روزگار نظریۀ ائودوكسوس (سدۀ 4 ق‌م) دربارۀ هیأت عالم و حركات سیارات به‌ویژه به سبب جانبداری ارسطو از وی، در میان دانشمندان یونان اعتبار بسیار داشت. دستگاه موردنظر ائودوكسوس از 27 فلك متحدالمركز تشكیل می‌شد. ارسطو و كالیپوس نظر وی را در كلیات آن پذیرفتند و فلكی چند نیز بدان افزودند (سارتن، I / 117, 125, 141-142؛ پاولی، II(2) / 2604؛ «زندگی‌نامه»، IV / 466-467؛ گلدشتاین، «نظری تازه ... »، 339).
از سوی دیگر، تنی چند از ستاره‌شناسان یونان، با توجه به كاهش و افزایش درخشش زهره و مریخ و نیز با توجه به گوناگونی اشكال خورشید گرفتگی ــ كه در دستگاه پیشنهادی ائودوكسوس قابل توضیح نبود ــ نظریۀ او را نادرست می‌شمردند (پاولی، همانجا؛ «زندگی‌نامه»، I / 338). اطولوقس كه خود نیز به اشكالات این نظریه توجه داشت، در عین حال باب مناقشه‌ای را در این زمینه با اریستوتراتوس كه از پی‌گیرترین منتقدان ائودوكسوس بود، گشود و اعلام كرد كه توضیح این دشواریها تنها به یاری براهین ریاضی ممكن است. روشن است كه خود او نیز نمی‌توانست چنین براهینی بیاورد؛ با تصوراتی كه در آن روزگار دربارۀ جایگاه زمین و مواضع خورشید و سیارات حاكم بود، چنین كاری امكان نداشت (پاولی، همانجا؛ سارتن، I / 338؛ گلدشتاین، همانجا). با اینهمه، به نظر می‌رسد كه اطولوقس به تغییر فاصلۀ برخی سیارات از زمین پی برده بوده است (همو، «اخترشناسی ... »، 2).
نظریات اطولوقس دربارۀ طلوع و غروب ستارگان نسبت به آنچه ائودوكسوس گفته است، گام بلندی به شمار می‌آید. وی میان طلوع و غروب ظاهری و واقعی فرق می‌گذارد و طی یك سلسله قضایای نجومی، شرایط قابل رؤیت بودن طلوع و غروب ستارگان را به شكل عام بیان می‌دارد (پاولی، II(2) / 2603؛ «زندگی‌نامه»، I / 339؛ نصیرالدین، «تحریر كتاب ... »، 2-27).
جالب توجه است كه این هر دو كتاب نظم اقلیدسی دارند، یعنی قضایای مربوطه در یك نظم ریاضی، یكی پس از دیگری طرح و اثبات شده‌اند. در «كرۀ متحرك» برخی قضایا نیز بدون اثبات بیان شده‌اند. این نیز بسیار چشم‌گیر است كه دو سده پس از اطولوقس، تئودوسیوس در كتاب «كرات» خود، براهین قضایایی را كه در كتاب اطولوقس بدون برهان ذكر شده‌اند، آورده است. از اینجا شاید بتوان نتیجه گرفت كه اطولوقس كتاب دیگری نیز كه شامل اثبات قضایای یاد شده بوده، داشته است ( پاولی، II(2) / 2602-2603؛ سارتن، 550؛ «زندگی‌نامه»، XIII / 319). همچنین خیام (ص 6، 16) از یك اثر دیگر اطولوقس در شرح اصول موضوعۀ اقلیدس یاد كرده است. گفته می‌شود كه وی كتاب دیگری نیز داشته كه در آن نظریۀ افلاك متحدالمركز را نقد كرده است (سارتن، همانجا).
دو اثر بر جای مانده از اطولوقس در سدۀ 3 ق به عربی ترجمه شده است. در نسخه‌های خطی فی الكرة المتحركه (كتابخانۀ سرای، شم‍ 3464) و كتاب الطلوع و الغروب (نسخۀ لیدن، شم‍ Or. 103 / I) به ترتیب اسحاق بن حنین و قسطا بن لوقا مترجمان این دو اثر معرفی شده‌اند (كراوزه، GAS, VI / 73-74; 440). در منابع كهن نامی از مترجمان به میان نمی‌آید. ابن ندیم (ص 328) از كندی به عنوان ویراستار ترجمۀ كتاب نخست، و نصیرالدین طوسی («تحریر الكرة ... »، 2، «تحریر كتاب»، 2) از ثابت بن قره به‌عنوان ویراستار هر دو ترجمه نام می‌برد (نیز نک‍ : GAL, I / 674).
نصیرالدین طوسی تحریرهای دیگری از این دو اثر عرضه كرده است كه در 1358 و 1359 ق در حیدرآباد دكن چاپ شده‌اند.
قطب‌الدین شیرازی (سدۀ 7 ق) در نهایة الادراك فی درایة الافلاك از اطولوقس یاد كرده، و دو قضیه از قضایای مذكور در الكرة المتحركه را نیز آورده است (ویدمان، II / 613).
یعقوب بن مَخیر، معروف به پروفاتیوس در سدۀ 7 ق / 13 م الكرة المتحركه را از عربی به عبری درآورد («علوم ... »، 69). هولچ در 1885 م، اصل یونانی هر دو اثر بر جای مانده از اطولوقوس را با ترجمۀ لاتینی آنها در لایپزیگ منتشر ساخت (نک‍ : كانتور، I / 447؛ سارتن، GAS, V / 82; I / 142).

مآخذ

ابن‌عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول، به كوشش انطون صالحانی، بیروت، 1983 م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ خیام، عمر، رسالة فی شرح ما اشكل من مصادرات اقلیدس، به كوشش عبدالحمید صبره، اسكندریه، 1961 م؛ سارتن، ج.، تاریخ علم، ترجمۀ احمد آرام، تهران، 1357 ش؛ نصیرالدین طوسی، محمد، «تحریر ظاهرات الفلك»، «تحریر الكرة المتحركة»، مجموع الرسائل، حیدرآباد دكن، 1358 ق؛ همو، «تحریر كتاب فی الطلوع و الغروب»، همان، 1359 ق؛ نیز:

Cantor, M., Vorlesungen über Geschichte der Mathematik, New York, 1965; Dictionary of Scientific Biography, New York, 1970-1976; GAL; GAS; Goldstein, B., The Astronomy of Levi ben Gerson, New York, 1985; id, «A New View of Early Greek Astronomy», Isis, 1983, vol. LXXIV; Krause, M., «Stambuler Handschriften islamischen Mathematiker», Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, 1936; Pauly; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1927; Sciences in the Middle Ages, ed. D. C. Lindberg, Chicago, 1978; Wiedemann, E., Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsge-schichte, Frankfurt, 1984, vol. II.
محمدعلی مولوی