اطروش، مسجد

اطروش، مسجد \masjed-e otrūš\، اثری تاریخی و هنری در شهر حلب، بازمانده از دورۀ حکومت ممالیک. این مسجد از مرکز شهر فاصله داشت و در محلۀ «سوق‌الخیل» (امروزه: اعجام) واقع بود. به‌گفتۀ ابن‌شحنۀ صغیر، قاضی حلب (د 890 ق)، آقبغا اطروش، نایب مملوکی حلب، در 801 ق / 1399 م به احداث دیوارهایی به‌قصد ساخت یک مسجد پرداخت. بر اثر حملۀ تیمور در 803 ق (واله، 286) کار بنای مسجد متوقف شد، اما پس ‌از آزادی شهر، ادامه یافت (نک‍ : ابن‌شحنه، 73؛ گونلا، 180) و به‌رغم آشفتگی دوران، بنایـی در شأن شهر تجاری و مذهبی حلب (نک‍ : داوید، 602؛ کاستلو، 14, 16, 18) از کار درآمد. در ادامۀ ساخت، ستونهایی بزرگ از مرمر زردرنگ در شبستان آن نهاده شد. جنب مدخل مسجد، به‌امر بانی، مقبره‌ای برای او بنا شد، و برای مسجد اوقافی تعیین گردید. سپس اطروش نیابت حلب را واگذارد و به طرابلس و دمشق رفت. هنگامی که به حلب بازگشت، پیش‌از آنکه عمارت مسجد به اتمام رسد، در 807 ق درگذشت. در نتیجه، ساخت بنا به‌امر دمرداش (یا تمرتاش)، نایب وقت، به اتمام رسید، و ازاین‌رو، به‌نام هر دو تن شناخته شد. از قرار معلوم، دمرداش نیز آب‌انبار و دکانهایی را وقف مسجد کرد (ابن‌شحنه، 73، 260؛ غزی، 2 / 283). 
پس‌ از پایان کار، نُوّاب حلب نماز عیدین را در آنجا برپا داشتند، درحالی‌که پیش‌از آن در مسجد طنبغا نماز می‌گزاردند. به‌گزارش ابن‌حنبلی (د 971 ق / 1564 م)، در عید قربان، علاوه بر آنکه نماز را در این مسجد می‌خواندند، مراسم قربانی را در جوار آن انجام می‌دادند (1(2) / 607؛ نیز نک‍ : ابن‌شحنه، 260). همچنین، به‌سنت اسلامی، در مسجد به تعلیم و تربیت می‌پرداختند و یکی از مدرسان آن در سدۀ آغازین پس ‌از ساخت مسجد ابن‌قصاب نام داشت. همچنین، از میان متولیان مسجد در همین سده، از ابن‌خواجه رجب و ابن‌سعید یاد شده است. خسرو پاشا، یکی از والیان شهر در این زمان، در مجاورت مسجد یک آب‌انبار عمومی ساخت (ابن‌حنبلی، 1(1) / 320، 1(2) / 584، 748، 828). 
با اینکه مسجد از زلزلۀ 1237 ق / 1822 م آسیب چندانی ندیده بـود، تقریباً در اواخر سدۀ 13 ق سقف شبستان آن بر اثر بارندگی فروریخت، و برخی ستونهای آن به‌رغم ستبری شکست. محمد عبیسی، مفتی حلب، تولیت مسجد را بر عهده گرفت، اما نتوانست سقف را بازسازی کند؛ آن‌گاه بخشی از دیوارها نیز فروریخت و اقامۀ نماز ناممکن شد (طباخ، 2 / 415-416، 3 / 321، 329؛ کرسول، npn.). در 1341 ق / 1923 م، اهالی محله‌های قصیله و ساحة‌الملح با هزینۀ خود، دیوار شبستان را برآوردند، ستونها را ساختند و منارۀ بلند آن را تعمیر کردند؛ اما حوض آن، که با نقوش ظریف تزیین شده بود، به جامع کبیر برده شد (نک‍ : طباخ، 2 / 416، 3 / 401-402؛ برای آگاهی بیشتر دربارۀ مرمت بنا، نک‍ : عثمان، 194). 
پس‌ از آن، ادارۀ اوقاف به مشارکت در تکمیل بنای مسجد پرداخت و مردم چند دکان به دکانهایی که از پیش وقف مسجد شده بود، افزودند. اگرچه بنای مسجد هیچ‌گاه از فرسایش و دستبرد انسانی مصون نماند، هنوز بخشی از دیوارها و منارۀ مسجد و نیز دهانه‌های درها، نورگیرهای کنونی و مانند آنها متعلق به کالبد تاریخی مسجدند (نک‍ : طباخ، 2 / 417؛ برای مطالعۀ گزارشی از اوقاف، نک‍ : غزی، 2 / 284). 
مسجد اطروش دو درگاه بزرگ با ایوان مقرنس‌کاری دارد که یکی در سمت غرب، و دیگری در سمت شمال واقع است. هر دو درگاه کتیبه‌هایی دارند، ازجمله کتیبۀ درگاه شمالی با این عبارت: «عمّر هذا الجامع المبرور ابتغاء لوجه الله تعالی المقر الاشرف العالی المولوی المخدومی الکافلی السیفی دمرداش الناصری» (نک‍ : شعث، 41؛ قاجه، 96؛ طباخ، 2 / 415). نمای مسجد به رگ‌چین متناوب سیاه و زرد (تزیین موسوم به ابلق) و طاق‌نماها مزین است، و شیوۀ نماسازی آن، که شیوۀ خاص شام دورۀ مملوکی است، از لحاظ فنی، ارزشمند است (نک‍ : قاجه، همانجا؛ عثمان، 214؛ بل، npn.؛ پاپادوپولو، 480؛ بلر، 85؛ برنس ـ ابوسیف، 68).

بنا دارای 3 رواق است و بر ستونهایی که در سمت راست مدخل شمالی مسجد واقع‌اند، زمان‌سنجی آفتابی ترسیم شده است. طاقهای رواقها از نوع تیزه‌دار است. اندازۀ صحن مسجد 20 در 5 / 13 متر، و اندازۀ شبستان 37 در 5 / 12 متر است (نک‍ : طباخ، قاجه، همانجاها؛ عثمان، 83). در شبستان، محراب و منبری وجود دارد که هر دو هنگام بازسازی در 1341 ق از مرمر ساخته شده‌اند. طاق متقاطع بدون گنبد شبستان و گنبد محراب را در دورۀ جدید ساخته‌اند و اطلاعی دقیق از پیشینۀ وضعیت آنها در دست نیست (نک‍ : غزی، همانجا؛ عثمان، 194، 230). 
مناره در گوشۀ شمال غربی مسجد قرار دارد و بدنۀ آن 8 وجهی و دارای دو بخش تحتانی و فوقانی است؛ همچنین دو شرفۀ دارای سایبان چوبی دارد که هریک از آنها نیز هشت‌وجهی است. در حلب، مسجدی کهن‌تر از مسجد اطروش که مناره‌ای با این ویژگی داشته باشد، شناخته‌شده نیست (نک‍ : قاجه، بلر، همانجاها؛ عثمان، 233-234). بر پایین مناره، در سمت چپ طاق درگاه غربی، چنین نوشته شده است: «أنشأه العبد الفقیر الی الله تعالی أقبغا الظاهری غفر الله له». این مناره در 1372 ق بازسازی شده است (نک‍ : طباخ، 2 / 409؛ طلس، 112). 
محل مقبرۀ اطروش در داخل صحن، در سمت غرب مدخل شمالی مسجد است، و بر آن گنبدی سنگی قرار دارد که در بالای آن میانِ دو نورگیر، جعفر بن ابی غانم به‌عنوان سازندۀ مقبره اعلام شده است. مقبره 4 پنجره در شمال و دو پنجره در غرب دارد و بر دیوار غربی آن نیز کتیبه‌هایی دیده می‌شود (طباخ، قاجه، همانجاها). 

مآخذ

ابن‌حنبلی، محمد، درّ الحبب فی تاریخ اعیان حلب، به‌کوشش محمود حمد فاخوری و یحیى زکریا عباره، دمشق، 1972-1973 م؛ ابن‌شحنه، ابوالفضل محمد، الدر المنتخب، به‌کوشش عبدالله محمد درویش، دمشق، 1404 ق / 1984 م؛ شعث، شوقی، حلب، حلب، 1401 ق؛ طباخ، محمد راغب، اعلام النبلاء، به‌ کوشش محمد کمال، حلب، 1408 ق / 1988م؛ طلس، محمد اسعد، الآثار الاسلامیة و التاریخیة فی حلب، دمشق، 1375 ق؛ عثمان، نجوى، الهندسة الانشائیة فی مساجد حلب، حلب، 1413 ق / 1992 م؛ غزی، کامل، نهر الذهب، به‌ کوشش شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب، 1412 ق / 1991 م؛ قاجه، جمعه احمد، موسوعة فن العمارة الاسلامیة، بیروت / دمشق، 1421 ق / 2000 م؛ واله اصفهانی، محمدیوسف، خلد برین، به‌ کوشش هاشم محدث، تهران، 1379 ش؛ نیز:

Behrens-Abouseif, D., Cairo of the Mamluks, London / New York, 2007; Bell, G., «B-232», Gertrude Bell Archive, http: / / www. gerty. ncl. ac.uk / photo_details.php?photo_jd=803 (acc. Jul. 29, 2013); Blair, Sh. S. and J. M. Bloom, The Art and Architecture of Islam 1250-1800, New Haven / London, 1994; Costello, V. F., Urbanization in the Middle East, Cambridge etc., 1977; Creswell, K. A. C., «Jamiʾal-Utrush», ArchNet, http: / / archnet. org / library / images / one-image.jsp?image_id = 64199 & location_id=4110 (acc. Jul. 29, 2013); David, J. C., «Aleppo», The Dictionary of Art, ed. J. Turner, London / New York, 1998, vol. I; Gonnella, J. and V. Meinecke-Berg, «Syria, Palestine and Egypt: Ayyubids, Mamluks and Crusaders: Architecture», Islam, Art and Architecture, eds. M. Hattstein and P. Delius, Könemann, 2000; Papadopoulo, A., L’Islam et l’art musulman, ed. L. Mazenod, Paris, 1976. 

یدالله غلامی