اصطرلابی

اُصْطُرْلابی، علی بن عیسى حَرّانی، منجم، ریاضی‌دان و مؤلف كهن‌ترین كتاب برجای مانده به زبان عربی دربارۀ كاربرد اسطرلاب. وی در سدۀ 3 ق / 9 م همراه با اخترشناسان بزرگ در رصدها و اندازه‌گیریها و محاسبات نجومی مهم شركت داشته، و در ساختن ابزارهای رصدگری و به ویژه اسطرلاب ماهر بوده، و از این رو به اصطرلابی شهرت یافته است (ابن ندیم، 342-343؛ ابن یونس، 41، 51؛ زوتر، 13؛ برگرن، 170). اصطرلابی در نجوم شاگرد خالد بن عبدالملك مرورودی بوده است. ابن ندیم او و 3 تن از شاگردانش را از سازندگان عمدۀ اسطرلاب دانسته است (همانجا).
اصطرلابی در سالهای 213-217 ق / 828-832 م همراه با خالد بن عبدالملك مرورودی، یحیی بن ابی منصور، عباس بن سعید جوهری و سند بن علی در شماسیۀ بغداد و كوه قاسیون دمشق به رصد اعتدال بهاری و میل اعظم خورشید و محاسبۀ طول فصول سال و نیز رصد برخی ستارگان پرداخت (ابن ابی منصور، 169؛ صاعد، 50؛ قفطی، 219، 357؛ زوتر، همانجا). بیرونی به نقل از ابوجعفر خازن، از اندازه‌گیریهای مشابهی در بغداد با شركت علی بن عیسى در 212 یزدگردی (228 ق / 843 م) سخن می‌گوید ( القانون ... ، 2 / 653-654). نتایج این رصدها در الزیج المأمونی الممتحن، اثر ابن ابی منصور، زیج حبش حاسب و الزیج الكبیر الحاكمی اثر ابن یونس ثبت و بررسی گردیده است (ابن یونس، 39-41؛ بیرونی، همانجا؛ نالینو، 281-282). وی همچنین در رصدهایی كه به فرمان مأمون در دشت سنجار برای اندازه‌گیری طول یك درجه از دایرۀ نصف النهار جغرافیایی و محاسبۀ پیرامون این دایره، با همكاری خالد بن عبدالملك و ابوالبختری مساح صورت گرفت، شركت داشت (بیرونی، التفهیم، 160-164، «تحدید ... »، 213-214؛ ابن خلكان، 5 / 162؛ انصاری، 211؛ زوتر، همانجا). نالینو این اندازه‌گیریها را جالب توجه، نسبتاً دقیق و دلیل بر استادی ستاره‌شناسان مسلمان در كار رصد می‌شمارد (ص 281).
ابن یونس از اصطرلابی به‌عنوان پژوهشگر دانشمند یاد كرده، و او را از كسانی شمرده است كه همانند ایشان در روزگاران دراز نیز كمیاب است. وی از قول خوارزمی و فرغانی و نیز شركت‌كنندگان در رصدهای دمشق نقل می‌كند كه این رصدها در 201 یزدگردی (217 ق / 832 م) صورت گرفته، و در نتیجه برای میل اعظم خورشید مقدار °23 و ´33 و ´´52 به دست آمده است. وی همچنین از یك دستگاه رصد و اندازه‌گیری به قطر 5 متر، شامل نشانه‌گیر و ربع مُجَیب كه درجه‌بندی آن به دست علی ابن عیسى صورت گرفته، و برتلّ دیرمران در نزدیكی دمشق نصب شده بوده است، سخن می‌گوید (ص 39، 41، 51؛ نیز نك‍ : بیرونی، همان، 63؛ شوی، I / 282-283؛ صاییلی، 72). عبدالرحمان صوفی نیز در صور الكواكب (ص 5)، یك كرۀ فلكی كار علی بن عیسى را كه بسیار استادانه ساخته شده بوده است، وصف می‌كند (نیز نك‍ : كونیچ، 77).

آثـار
1. معرفة العمل بالاصطرلاب

در شیوۀ كار برد اسطرلاب و نحوۀ اندازه‌گیری با آن. این اثر كهن‌ترین كتاب بر جای مانده به زبان عربی دربارۀ كاربرد اسطرلاب است. این كتاب نخستین بار در 1913 م در مجلۀ المشرق بیروت انتشار یافت. كارل شوی نیز آن را به آلمانی ترجمه كرد و این ترجمه در 1927 م، دو سال پس از درگذشت مترجم در مجلۀ ایزیس انتشار یافت. عنوان این كتاب در برخی نسخه‌های خطی آن رسالة فی معرفة علم الاصطرلاب ذكر شده است (ریو، 522؛ كراوزه، 447؛ برگرن، GAS, VI / 144; 170-171). شماری از مورخان دانش نجوم، به بررسی مطالب این اثر پرداخته‌اند (شیخو، 32-47؛ كونیچ، 245-246؛ برگرن، 170-173).

2. رسالة فی معرفة العمل بالصفیحة القمریة و الحُقّ الكسوفیة

این رساله شامل یك مقدمه و 9 باب است: باب فی معرفة العنكبوت، باب فی معرفة اخذ الارتفاع ... و در پایان یك فصل جداگانه نیز با عنوان باب العمل بالصفیحة الآفاقیة بدان افزوده شده است. در كتابخانۀ بریتانیا نسخه‌ای با عنوان مستقل رسالة فی الصفیحة الآفاقیة وجود دارد كه از مؤلف آن به نام علی بن عیسی الاشبیلی یاد شده است (زوتر، 13؛ كراوزه، نیز،، GAS، همانجاها).

3. رسالة فی ابطال صناعة احكام النجوم،

در رد پیش‌گویی برپایۀ حركات ستارگان. این كتاب بر جای نمانده است، اما ابوالصقر قبیصی (سدۀ 4 ق / 10 م) كتاب فی اثبات صناعة احكام النجوم و نقض رسالة علی بن عیسى فی ابطالها را در رد آن تألیف كرده است. كتاب اثبات علم النجوم، تألیف ابومعشر بلخی نیز احتمالاً در رد همین رساله نوشته شده است (بیهقی، 92؛ GAS, VI / 144, VII / 150, 170). در كتابخانه‌های بریتانیا، واتیكان و سرای، نسخه‌هایی با عنوانهای رسالة فی علم الاصطرلاب، رسالة فی الاصطرلاب، الصفیحة الآفاقیة و رسالة فی طریق العمل بالاسطرلاب وجود دارد كه از مؤلف در 3 نسخۀ نخست به نام علاءالدین علی بن عیسی الاشبیلی، و در نسخۀ اخیر به نام نورالدین علی بن عیسی المهندس یاد شده است (كراوزه، همانجا؛ GAS, VI / 144).
برخی احتمال داده‌اند كه اصطرلابی به تدوین زیج نیز پرداخته باشد. محمد بن ابی بكر فارسی (سدۀ 7 ق) در الزیج المظفری كه ضمن آن تقریباً 30 زیج را بررسی كرده، از زیج اصطرلابی نیز یاد كرده است، اما جز این نشان دیگری از آن در دست نیست (كندی، GAS, VI / 67, 132, 144).
در منابع كهن همچنین در شمار پزشكان برجسته و شاگردان فاضل حنین بن اسحاق از پزشكی به نام علی بن عیسى، یا عیسی بن علی، یاد شده است. كسانی برآنند كه این علی بن عیسى كه از دوران ولایت‌عهدی المعتمد علی‌الله احمد بن متوكل تا خلافت وی پزشك مخصوص او بوده، همان علی بن عیسى اصطرلابی است (ابن ندیم، 355؛ ابن ابی اصیبعه، 2 / 169؛ كونیچ، 250). آثار باقی ماندۀ این پزشك اینهاست: 1. المنافع التی تستفاد من اعضاء الحیوان یا منافع الحیوان. از این اثر چندین نسخه باقی است. شایان ذكر است كه در هیچ یك از نسخه‌های شناخته شدۀ این اثر، از مؤلف به نام عیسى بن علی یاد نشده، و در 3 نسخه علی بن عیسى آمده است (ابن ندیم، همانجا؛ ابن ابی اصیبعه، 2 / 170؛ اشتاین اشنایدر، GAS, III / 259; 402-403, 405)؛ 2. كتاب السموم در 2 مقاله (ابن ابی اصیبعه، همانجا؛، GAS، همانجا).
 

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، بیروت، 1377 ق / 1957 م؛ ابن ابی منصور، یحیى، الزیج المأمونی الممتحن، فرانكفورت، 1986 م؛ ابن خلكان، وفیات؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابن یونس، علی، الزیج الكبیر الحاكمی، پاریس، 1801 م؛ انصاری دمشقی، محمد، نخبة الدهر، لایپزیگ، 1923 م؛ بیرونی، ابوریحان، «تحدید نهایات الاماكن»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، 1382 ق، ج 8، شم‍ 201؛ همو، التفهیم، به كوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1362 ش؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دكن، 1374 ش؛ بیهقی، علی، تاریخ حكماء الاسلام، دمشق، 1365 ق؛ شیخو، لویس، مقدمه و توضیحات بر «العمل بالاصطرلاب» علی اصطرلابی، المشرق، بیروت، 1913 م؛ صاعد اندلسی، طبقات الامم، بیروت، 1912 م؛ صوفی، عبدالرحمان، صور الكواكب، حیدرآباد دكن، 1373 ق؛ قفطی، علی، تاریخ الحكماء، لایپزیگ، 1902 م؛ نالینو، ك. آ.، علم الفلك، رم، 1911 م؛ نیز:

Bergren, J. L., Episodes in the Mathematics of Medieval Islam, New York, 1986; GAS; Kennedy, E. S., «A Survey of Islamic Astronomical Tables», Transactions of the American Philosophical Society, Philadelphia, 1956, vol. XLVI; Krause, M., Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker ... , 1936; Kunitsch, P., The Arabs and the Stars, Northampton, 1989; Rieu. Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894; Sayili, A., The Observatory in Islam, Ankara, 1988; Schoy, C., Beiträge zur arabisch-islamischen Mathematik und Astronomie, Frankfurt, 1988; Steinschneider, M., «Zur Oculistik des Isa ben Ali», Janus, 1906, vol. XI; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzỉg, 1900.
پرویز امین