اصحاب دایره المعارف

اصحاب دایرةالمعارف \ashāb-e dāyerat-ol-maʾāref\، یا آنسیکلوپِدیستها (دانشنامه‌نگاران)، نام خاص اطلاق‌شده به نویسندگان دانشنامه‌ای فرانسوی در سدۀ 18 م / 12 ق. این نام گاه، به‌خطا، به همۀ اندیشمندانی فرانسوی اطلاق شده است که دیدگاههای لیبرال یا مذهبی و سیاسی افراطی داشتند. نام کامل آن دانشنامه (آنسیکلوپدی) تا 1782 م، «دانشنامه، یا فرهنگ عقلانی دانشها، صناعتها، و حرفه‌ها» بود. سرپرستی و سرویراستاری آن را دُنی دیدرو (ه‍ م)، فیلسوف فرانسوی، از 1751 تا 1772 م برعهده داشت و 28 جلد آن را انتشار داد. در این مدت بیش از 140 تن برای دانشنامه مقاله نوشتند. از 1776 تا 1777 م 5 جلد دیگر، شامل 4 جلد متن و یک جلد تصویر، انتشار یافت. در 1780 م دو جلد نمایه به دانشنامه افزودند و 7 جلد اخیر، افزون‌بر 28 جلد پیشین، نخستین چاپ دانشنامۀ 35 جلدی در قطع بزرگ بود. دالامبِر (ه‍ م) از همان آغاز به‌عنوان ویراستار ریاضی با دیدرو همکاری می‌کرد. همچنین شماری از اندیشمندان و نویسندگان بنام فرانسوی در مراحل مختلف دانشنامه با آن همکاری کرده‌اند (نک‍ : ادامۀ مقاله).
دانشنامه محملی برای نمایندگان مکتبهای جدید اندیشه در همۀ شاخه‌های فعالیت روشن‌فکری به شمار می‌رفت و در نقد همه‌جانبۀ نهادهای سیاسی و مذهبی، ایدئولوژیهای سنتی، خرافات، تعقیب و آزارها، نامُداراگری و فقر، بسیار تند و پرمایه بود؛ در عین حال، در کنار مقالات عالی دالامبر در باب مکانیک و ریاضیات، مقاله‌هایی در زمینۀ زمین‌شناسی و پزشکی نیز داشت. دانشنامه با مخالفت کلیساییان و مقامهای حکومتی محافظه‌کار، با سانسور یسوعیان و فشار دربار روبه‌رو شد و گاه موضوع مجادلات مذهبی و هنری قرار گرفت. پس ‌از آنکه انتشار دانشنامه در 1759 م ممنوع شد، دوستان دیدرو به او توصیه کردند که دست از انتشار دانشنامه بردارد و حتى از کشور بگریزد، اما او ناشران را تشویق کرد که موجباتی فراهم آورند تا جلدهای مصور چاپ شود، زیرا مجلدات متن، پیش‌تر، ویراسته و چاپ شده بود.

 نویسندگانی که گرد دیدرو و دالامبر جمع شده بودند، در آغاز، جز روسو و اولباک (ه‍ م‌ م)، چندان سرشناس نبودند؛ شهرت و نقد دانشنامه که بالا گرفت، نویسندگان برجسته‌ای همچون تورگو، ولتر و مونتسکیو (ه‍ م‌ م) نیز به همکاری با دانشنامه روی آوردند.
در 1782 م، ویراستِ گسترش‌یافته و جدیدی که براساس ترتیب الفبایی مدخلها نبود، با عنوان «دانشنامۀ روشمند یا تنظیم‌یافته براساس موضوع» منتشر شد. این دانشنامه را اثری می‌دانند که در ترویج دیدگاهها و تحلیلهای خردگرایانه و آماده‌ساختن زمینۀ فکری انقلاب کبیر فرانسه (1789 م) مؤثر بوده است. انتشار این اثر در جریان انقلاب فرانسه ادامه داشت و با انتشار مجلد 166 آن، نیم قرن پس‌از انتشار جلد نخستین، در 1832م تکمیل شد.

مآخذ

Americana, 2006; Britannica, 2010 (under «Encyclopédie»); Columbia, 6th edition (under «Encyclopédie»); Encarta, 2009.

بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه