اشکنوان

 اشکنوان \eškanvān\، قلعه‌ای باستانی در استان فارس که در ناحیۀ کوهستانی بلوک ابرج، در شمال غربی شهر استخر، نزدیک روستای مائین قرار داشت. اشکنوان قلعه‌ای بسیار استوار، و فتح آن تقریباً غیرممکن بود (اصطخری، 105؛ ابن‌حوقل، 42؛ یاقوت، 1 / 253). 
در این ناحیۀ سرد جنگلی چندین قلعه وجود داشت که اهالی به‌سبب دشواری دسترسی به آنها، چارپایان خود را با طناب بالا می‌کشیدند تا از چراگاههای قلعه‌ها استفاده کنند (فرصت، 222-223).
ساختن قلعۀ اشکنوان را به جمشید پیشدادی نسبت داده‌اند. می‌گویند او شهر استخر را وسعت داد و 3 قلعه در میان شهر ساخت که آنها را سه‌گنبدان می‌گفتند. این 3 قلعه عبارت بودند از: قلعۀ استخر، قلعۀ شکسته و قلعۀ اشکنوان. بر قلعۀ استخر خزانه، بر قلعۀ شکسته فراش‌خانه و اسباب آن، و سرانجام بر قلعۀ اشکنوان زرادخانه قرار داشت (ابن‌بلخی، 32، 126، 156)، و باز می‌گویند که جمشید 140 ستون بر سر پشته ساخت و کوشکی بر آن نهاد که تختگاه پادشاهان بود (احمد زرکوب، 17). این 3 قلعه که آنها را از کهن‌‌ترین قلعه‌های جهان می‌دانند (ابن‌بلخی، 156)، بر بالای 3 کوه در کنار هم و در شمال غربی جلگۀ مرودشت قرار داشتند. در کنار آنها درۀ عمیقی بود که آب باران در آن جریان می‌یافت و عضدالدولۀ دیلمی بر آن سدی بلند و ستونهایی ساخت و بر فراز آن ستونها کوشکی بزرگ بنا نهاد (حمدالله، 132-133؛ ابن‌بلخی، همانجا؛ دبا، 8 / 174). 
سعد زنگی، از سلسلۀ اتابکان فارس، پس‌از شکست خوردن از سلطان محمد خوارزمشاه، قلعۀ اشکنوان را به او داد (جوینی، 2 / 97؛ وصاف، 89-90؛ خورموجی، 150؛ نک‍ : دبا، 6 / 493). ابوبکر پسر سعد زنگی نیز چون جانشین پدر شد، وزیر دانشمند او، عمیدالدین ابونصر اسعد ابزری را خلع، و به همراه پسرش در قلعۀ اشکنوان محبوس کرد و در سال بعد هم او را کشت (وصاف، 91؛ احمد زرکوب، 57؛ خورموجی، 546). 
عمیدالدین در زمان اسارت خود در قلعۀ اشکنوان قصیده‌ای گفت که با عنوان «قصیدۀ اشکنوانیه» (یا عمیدیه) شهرت یافت و چون قلم و کاغذ نداشت، پسر سرودۀ او را به خاطر سپرد و بر دیوار قلعه حجاری کرد (فرصت‌، 224؛ جنید، 433؛ قزوینی، 433). نام این قلعه در منابع به صورتهای دیگری چون اشکنون، شنکوان، شکنوان، اسکبون، شتکران، اسکنان، اشکنان و اسکناباد نیز آمده است (نک‍ : جوینی، همانجا، نیز حاشیۀ 3؛ اصطخری، همانجا؛ حمدالله، 120؛ یاقوت، 1 / 253). 

مآخذ

ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به‌کوشش لسترنج و نیکلسن، کیمبریج، 1339 ق / 1921 م؛ ابن‌حوقل، محمد، سفرنامه، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، 1366 ش؛ احمد زرکوب، شیرازنامه، به‌کوشش بهمن کریمی، تهران، 1310 ش / 1350 ق؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمۀ کهن فارسی، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، 1347 ش؛ جنیـد شیـرازی، ابــوالقاسم، شد الازار، بـه ‌کـوشش محمد قـزوینـی و عبـاس اقبال آشتیانی، تهران، 1328 ش؛ جوینی، تاریخ جهانگشای؛ حمدالله مستوفی، نزهة‌ القلوب، به‌ کوشش لسترنج، لیدن، 1333 ق / 1915 م؛ خورموجی، محمدجعفر، نزهة الاخبار (تاریخ و جغرافیای فارس)، به‌ کوشش علی آل داود، تهران، 1380 ش؛ دبا؛ فرصت، محمدنصیر، آثار العجم، به‌ کوشش علی دهباشی، تهران، 1362 ش؛ قزوینی، محمد، تعلیقات بـر شد الازار (نک‍ : هم‍ ، جنید شیرازی)؛ وصاف، تاریخ، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران، 1346 ش؛ یاقوت، بلدان. 

ندا اخوان اقدم