اشم وهو

اشم وهو \ašem vohū\، نام دومین دعا از 4 دعای مقدس زردشتی به‌گویش کهن اوستایی، موسوم به گویش گاهانی. این دعا 3 پاره و 12 واژه دارد و بند 14 از یسن 27 اوستا ست. نام این دعا را زردشتیان ایران اشم وهی تلفظ می‌کنند (پورداود، تفسیر بر ... ، 45). نام دیگر این دعا اشه وهیشته است (هومباخ، II / 1). 
اَشِم وُهو، درواقع، دو واژۀ آغازین از پارۀ نخست این دعا ست: ašəm vohū vahištəm astī. این پاره را تاکنون به‌صورتهای مختلف ترجمه کرده‌اند، ازجمله: «راستی نیک (است)، بهترین است»، «راستی بهترین دارایی است»، «اَشه نیک (است)، بهترین است»، «اَشۀ نیک بهترین است» (نک‍ : ایرانیکا، II / 741)، «راستی بهترین نیکی است» (یسنا، ها 27، بند 14؛ دارمستتر، I / 173؛ هومباخ، I / 115) و «اَشه بهترین نیکی است» (نیبرگ، 269). 
در ادبیات زردشتی، خواندن این دعا برترین پرهیزکاری و برتر از همه‌چیز خوانده شده است (بندهش، 112). به‌روایت بندهش، در آغاز آفرینش، پس‌از آنکه اردیبهشت پیش‌از دیگر امشاسپندان به آفریدگاری اَهوره‌مَزدا گواهی داد، اهوره‌مزدا اَشِم وُهویی خواند و اردیبهشت را بن همۀ آفریدگان مینوی قرار داد (ص 111). در بند 20 یشت 17 نیز اهریمن از این می‌نالد که زردشت با خواندن دعای اَشِم وُهو، که همچون فلزی گداخته است، او را سوزانده است. 
اَشِم وُهو را به‌همراه دعای پیش‌از آن، یَثا اَهو یا اَهونه وَیریه (یسنا، ها 27، بند 13)، پرامون یا فرامون یشت می‌نامند، زیرا این دو دعا، به‌ترتیب، در آغاز و انجام سرودهای اوستایی خوانده می‌شود (پورداود، همان، 44). اَشِم وُهو درواقع وردی است که ذهن را متوجه اَشه می‌کند و یاری اَشه وَهیشته را برمی‌انگیزد (بویس، I / 262). زردشتیان احتمالاً از دیرباز این دعا را در نمازهای پنج‌گانۀ خود می‌خوانده‌اند ( ایرانیکا، همانجا). یسن 20 اوستا درواقع تفسیر اوستایی این دعا ست (پورداود، تفسیر یسنا، 1 / 29). تفسیر متأخری از آن را نیز می‌توان در روایات داراب هرمزدیار یافت (1 / 19-22). 
فرگرد نخست هادُخت نَسک دربارۀ ارزش و اهمیت خواندن دعای اَشِم وُهو ست (وست، II / 88). به‌نوشتۀ این فرگرد، خواندن یک اَشِم وُهـو در برخی از مواقع، چند برابر مواقع دیگر ارزش دارد: به‌هنگام غذا خوردن (10 برابر)، پس‌از نوشیدن فشردۀ هوم (100 برابر)، به‌هنگام برخاستن از خواب و دوباره خوابیدن (000‘ 1 برابر)، بـه‌هنگام برخاستن از خواب (10 هزار برابر) و به هنگام مرگ (به‌اندازۀ کشور خونیره و هرآنچه در آن است). در دیگر آثار زردشتی، تغییراتی در این موارد مشاهده می‌شود؛ مثلاً بنابر روایت پهلوی (فصل 27: 1-12)، ارزش خواندن یک اَشِم وُهو در برخی از مواقع چنین است: پیش‌ از خوردن درون سروش (10 برابر)، پیش از نوشیدن پراهـوم (100 برابر)، پیش ‌از خواب (000‘ 1 برابر)، به‌هنگام غلت‌زدن در خواب (10 هزار برابر)، به‌هنگام آخرین غلت‌زدن در خواب (به‌اندازۀ کشور خونیره)، و درصورتی‌که خواندن آن باعث شود که روان دوزخی، همیستگانی (= اعرافی) شود، از هر چیز دیگر باارزش‌تر است. بـه‌روایت کامـۀ بُهـرَه، پیش از خـوردن غـذا (10 برابر)، پس ‌از خـوردن غـذا (100 برابر)، پیش از خواب (000‘ 1 برابر)، به‌هنگام غلتیدن در خواب (10 هزار برابر)، پیش از برخاستن از خواب (100 هـزار برابر)، و خواندن یک اَشِم وُهو در حال احتضار برابر است بـا این دنیا و هرچـه در آن است («روایات ... »، 16؛ قس: روایات ... ، 1 / 17؛ صد در ... ، 96). خواندن این دعا پس‌ از خمیازه و عطسه نیز توصیه شده است (روایت ... ، فصل 13: 1-4). این دعا برای کفارۀ برخی از گناهان یا جبران برخی از ناپاکیها نیز خوانده می‌شود (مثلاً نک‍ : وندیداد، فرگرد 18، بندهای 43، 49). امروزه زردشتیان در موقعیتهای گوناگون این دعا را بر زبان جاری می‌سازند، ازجمله پس‌ از عطسه‌کردن، پس از شنیدن آوای خروس، به‌هنگام مشاهدۀ چارپای مفیدی که در حال جویدن غذا ست، به‌هنگام شنیدن خبر مرگ کسی، به‌هنگام هجوم وسوسه‌های اهریمنی، به‌هنگام عزیمت برای دیدار شخصی مهم، به‌هنگام روشن‌کردن چراغ، به‌هنگام خاموش‌شدن چراغ، به‌هنگام یاد درگذشتگان، و پس‌ از تماس با هر نوع آلودگی. این دعا را در گوش فردِ محتضر نیز می‌خوانند و او نیز درصورت هوشیاری باید آن را زمزمه کند (تاراپوروالا، 59). زردشتیان عقیده دارند که اگر فرد محتضر این دعا را بخواند، در صورتی که دوزخی باشد، به همیستگان می‌رود، در صورتی که همیستگانی باشد، به بهشت می‌رود، و درصورتی‌که بهشتی باشد، به درجات بالاتر بهشت خواهد رفت («روایات»، 17؛ قس: صد در، همانجا). 
گرشویچ (ص 75-82) دو سطر نخستینِ دست‌نوشته‌ای مانوی، به‌زبان سغدی، را که در کتابخانۀ بریتانیا نگهداری می‌شود و پیش‌تر کسی موفق به خواندن آنها نشده بود، برگردان دعای اَشِم وُهو به‌زبان سغدی باستان دانسته، و بدین‌ترتیب شواهدی اندک از این زبان را بازسازی کرده است. 

مآخذ

بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1369 ش؛ پورداود، ابراهیم، تفسیر بر خرده‌اوستا، بمبئی، انجمن زرتشتیان ایرانی؛ همو، تفسیر یسنا، بمبئی، 1312 ش؛ روایات داراب هرمزدیار، به‌کوشش رستم اونوالا، بمبئی، 1922 م؛ روایت پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1367 ش؛ صد در نثر و صد در بندهش، به‌کوشش دابار، بمبئی، 1909 م؛ وندیداد، ترجمۀ محمدعلی حسنی، حیدرآباد دکن، 1327 ش / 1948 م؛ یسنا، ترجمۀ ابراهیم پورداود، بمبئی، 1312 ش؛ یشتها، ترجمۀ ابراهیم پورداود، تهران، 1347 ش، ج 2؛ نیز:

Boyce, M., A History of Zoroastrianism, Leiden, 1975; Darmesteter, J., notes on Le Zend-Avesta, Paris, 1960; Gershevitch, I., Appendix of «The Sogdian Fragments of the British Library» of N. Sims-Williams, Indo-Iranian Journal, 1976, vol. XVIII; Humbach, H., The Gāthās of Zarathushtra, Heidelberg, 1991; Iranica ; Nyberg, H. S., Die Religionen des alten Iran, Osnabrück, 1966; The Persian Rivayats of Hormazyar Framarz and Others, tr. B. N. Dhabhar, Bombay, 1932; Taraporewala, I. J. S., The Religion of Zarathushtra, Tehran, 1980; West, E. W., «Pahlavi Literature», Grundriss der iranischen Philologie, eds. W. Geiger and E. Kuhn, Strassburg, 1896-1904. 

حسن رضایی باغ‌بیدی