اشکذر

اَشْكِذَر، نام بخش و شهری در استان یزد.
بخش اشكذر: این بخش یكی از بخشهای سه گانۀ شهرستان یزد است و از یك دهستان به نام رُستاق تشكیل شده است. مساحت آن 3 / 521 كمـ2 است و جمعاً 134 آبادی در خود جای داده است. همچنین بخش اشكذر دارای دو نقطۀ شهری به نامهای اشكذر و زارچ است ( آمارنامه ... ، 17). بخش اشكذر شبیه مثلثی است كه یك رأس آن متوجه جنوب است و در ضلع شمالی آن شهرستان اردكان، در ضلع شرقی آن بخش مركزی و در ضلع غربی آن نیز بخش خضرآباد همین شهرستان قرار گرفته است (همان، 8).
ویژگیهای طبیعی: بخش اشكذر در دشت قرار گرفته است. در سراسر این دشت برخانهای (تپه‌های شنی هلالی شكل) متعدد كه حاصل فرسایش بادی است، به چشم می‌خورد. گفته می‌شود كه منشأ این شنهای روان، ناحیۀ ندوشن و باتلاق گاوخونی است. به‌طوركلی این ناحیه دارای ویژگیهای آب‌و‌هوای صحرایی است (جغرافیا ... ، 2 / 1352-1353). میانگین حداكثر و حداقل دما طی یك دورۀ كوتاه مدت 6 ساله (1357-1363 ش) به ترتیب حدود °28 و °10 سانتی‌گراد برآورد شده است. میانگین بارش سالانه طی همان سالها 68 میلی‌متر بوده است (سالنامه ... ، 175، جم‍‌ ). بخش اشكذر فاقد رودخانۀ دائمی است و تنها، رودخانۀ رحمت‌آباد كه از ارتفاعات خونزا در شمال باختر یزد سرچشمه می‌گیرد، در فصل بارندگی دارای جریان آب است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 5). بروز طوفانهای شن و ماسه و فرسایش بادی حاصل از آن از ویژگیهای این ناحیه است كه همراه دیگر عوامل نامساعد طبیعی از جمله كمی ریزشهای جوی و كاهش تدریجی منابع آب زیرزمینی، موجب فقدان پوشش گیاهی شده است. در این دشت جانورانی مانند آهو، روباه، خرگوش و گونه‌هایی از پرندگان مانند كبوتر و تیهو وجود دارند (همان، 6؛ جغرافیا، همانجا).
بخش اشكذر در اواسط نیمۀ نخست سدۀ حاضر از بخشهای یازده‌گانۀ شهرستان یزد به شمار می‌رفته، و 452‘22 نفر را در خود جای می‌داده است ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 10 / 14). با تغییراتی در حدود سیاسی ـ اداری كشور، اشكذر هم‌اكنون در كنار بخشهای خضرآباد و مركزی از بخشهای سه‌گانۀ شهرستان یزد است و از 134 آبادی آن، 26 آبادی دارای سكنه و 108 آبادی خالی از سكنه شده كه خود گویای افزایش مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگ است (نك‍.: جغرافیا، 2 / 1354-1355). بر مبنای آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسكن، 177‘29 نفر (227‘6 خانوار) در این بخش سكنى دارند كه 401‘15تن از آنان مرد و 776‘ 13تن زن بوده‌اند. بدین‌سان در مقابل هر 100 زن، 111 مرد در این بخش وجود داشته است ( سرشماری ... ، 000‘15).
ویژگیهای اقتصادی: فعالیت اقتصادی ساكنان اشكذر (دهستان رستاق)، در رشتۀ كشاورزی، صنایع دستی، پیشه‌وری و كارگری است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). با وجود مشكلات دسترسی به منابع، كشاورزی مهم‌ترین فعالیت مردم ناحیه به شمار می‌رود. درگذشته بیش از 50 قنات، آب موردنیاز كشت را فراهم می‌كرده‌اند كه در ایجاد و توسعۀ روستاها نقش مهمی داشته‌اند. با حفر چاههای عمیق و نیمه‌عمیق متعدد و بهره‌برداری بی‌رویه از آنها و همچنین كمی بارش، به تدریج بسیاری از قناتها خشك و بدون استفاده مانده‌اند ( جغرافیا، 2 / 1354). آمار موجود نشان می‌دهد كه در 1358 ش، از 22 قنات موجود در بخش اشكذر همگی خشك بوده‌اند، در عوض در همان سال از 37 چاه عمیق و 29 چاه نیمه‌عمیق در این نواحی بهره‌برداری می‌شده است ( فرهنگ اقتصادی، «4» / 99). خشك شدن قناتها، خود عاملی برای مهاجرت روستاییان به شهرها بوده است. این مهاجران اغلب در شهرهای قم، تهران، سبزوار و مشهد سكنى گزیده‌اند. عده‌ای نیز در جست‌وجوی كار به كشورهای حاشیۀ خلیج فارس رفته‌اند (جغرافیا، 2 / 1355).
در اشكذر از دیرباز برای اندازه‌گیری آب از واحدی محلی به نام جرّه یا جرعه ــ معادل 12 دقیقه آب ــ و برای اندازه‌گیری زمین از مقیاسی به نام قفیز ــ تقریباً 000‘1مـ2 ــ استفاده می‌شده است (افشار، 32، 64، 65، 74؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). فرآورده‌های كشاورزی اشكذر به طور عمده عبارتند از گندم و جو، نباتات علوفه‌ای، دانه‌های روغنی، حبوبات و پیاز كه در كنار آنها نباتات جالیزی، انار، پسته، گوجه‌فرنگی و سیب درختی نیز به عمل می‌آید ( فرهنگ اقتصادی، «2» / 99- «3» / 99) و اخیراً به علت مساعد بودن زمین، تولید پسته رو به افزایش گذاشته است. چرخاب یكی از نواحی مساعد كشاورزی بخش اشكذر به شمار می‌آید كه به سبب برخورداری از آب فراوان و خاك حاصل‌خیز در تولید محصولات كشاورزی و جالیزی اهمیت دارد. به طور كلی برخی از فرآورده‌های كشاورزی بخش اشكذر به نواحی دیگر استان و نیز سایر استانها صادر می‌شود ( جغرافیا، 2 / 1354). در سالهای اخیر، دولت برای تثبیت شنهای روان در این منطقه اقدام به كشت نهالهای ویژۀ نواحی كویری مانند تاغ و گز و اسكنبیل كرده است (‌ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 5) و این خود افزون ‌بر جلوگیری از فرسایش بادی و محافظت از روستاها، در مساعد نمودن نسبی آب و هوای منطقه مؤثر بوده است.
پرورش دام و طیور در كنار زراعت از دیگر فعالیتهای اقتصادی مردم این نواحی است.
ویژگیهای طبیعی این بخش نیز سبب توسعۀ صنایع دستی، به ویژه قالی بافی به عنوان كمك درآمد خانوارهای ساكن دهستان رستاق است، به‌گونه‌ای كه كارگاههای نساجی قدیمی (شَعْربافی) به تدریج به كارگاههای صنعتی بدل شده است. هم اكنون، از كارگاههای متعدد قالی‌بافی،گلیم‌بافی،ریسندگی و بافندگی الیاف و تولید پارچه بهره‌برداری می‌شود. علاوه بر صنایع نساجی، كارگاههای رنگ‌سازی، فیلترسازی، اتاق و تانكرسازی، موزائیك‌سازی، آجرپزی، سنگ‌بری، مواد پلاستیكی و كفش‌دوزی نیز در این بخش فعالیت دارند. از دیگر تولیدات مهم اشكذر، آجر است كه در كارخانه‌ای واقع در سرچشمه تولید می‌شود؛ همچنین از معدن سنگ گچ واقع در نزدیكی روستای عصرآباد به نحو مطلوبی بهره‌برداری می‌شود (جغرافیا، 2 / 1355-1356).
ویژگیهای فرهنگی: مجموعه‌ای از شرایط طبیعی، اقتصادی و فرهنگی موجب علاقه‌مندی ساكنان اشكذر به تحصیل علم بوده است؛ به گونه‌ای كه هم اكنون 75 دبستان، 27 مدرسۀ راهنمایی، 10 دبیرستان و یك مدرسۀ فنی و حرفه‌ای در آنجا وجود دارد. عده‌ای نیز برای فراگیری علوم اسلامی راهی مدارس علوم دینی دیگر نواحی به ویژه شهر قم می‌شوند ( آمارنامه، 67- 68؛ جغرافیا، همانجا).
ساكنان اشكذر، به طور عمده مسلمان و شیعه هستند و تنها نزدیك به 1٪ زرتشتی در این بخش به سر می‌برند كه مركز آنها روستای الله‌آباد است (همان، 2 / 1354). علاوه بر اماكن متعدد مذهبی مسلمانان، یك آتشكده به نام «درب مهر»، متعلق به زرتشتیان، در روستای الله‌آباد دایر است ( فرهنگ روستایی، 274؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 7).
بخش اشكذر دارای آثار تاریخی متعددی است كه برخی از آنها از این قرارند: گنبد تاج در روستای ابراهیم‌آباد، مسجد جامع مربوط به دورۀ صفوی، قلعه و خندقی در روستای عزآباد، خانقاه و آرامگاه سلطان محمودشاه، مسجد جامعی از سدۀ 8 ق و امام‌زاده سیدحسین در روستای بندرآباد، مسجد ریگ یا شیخ كبیر از سدۀ 9 ق، ویرانه‌های شهر كهنه در مجو مرد، قلعۀ زارچ از دورۀ آل مظفر، شبكۀ چوبی مسجد جامع در زارچ و دخمۀ زرتشتیان در نزدیكی روستای الله‌آباد. ساختمان اخیر، خشتی و به شكل برج است و زرتشتیان به آن دادگاه می‌گویند و درگذشته مردگانشان را در آنجا دفن می‌كرده‌اند. ساكنان اشكذر به زبان فارسی سخن می‌گویند (همان، 5-7).
شهر اشكذر: این شهر مركز بخش اشكذر در 22 كیلومتری شمال یزد و در 8 كیلومتری باختر جادۀ یزد ـ اردكان واقع شده است. طول جغرافیایی آن °54 و ´13 و عرض جغرافیایی آن °32 و ارتفاع آن از سطح دریا 175‘1 متر است (همان، 6؛ نقشۀ راهنما).
برخی منابع تاریخی یزد، زمان برپایی اشكذر را به دورۀ ملوك الطوایفِ پارتی و به اشك، پسر زال نسبت داده‌اند (كاتب، 41). بعید نیست كه این نسبت به سبب شباهت اسمی بوده باشد (مشكور، 504). ولی به طور قطع، اشكذر در دورۀ اسلامی در ابتدای سدۀ 8 ق وجود داشته است، چه بناهایی متعدد مربوط به آن دوره در این شهر برپا بوده است. نخستین آنها خانقاهی بوده كه شیخی صاحب كرامت، به نام شیخ تقی‌الدین دادا آن را ساخته بوده است. دیگری خانقاهی است منسوب به امیر ركن‌الدین محمد قاضی (د 732 ق) از اعیان یزد. در این مكانها نیازمندان اطعام می‌شده‌اند. بسیاری از املاك و قناتهای اشكذر نیز به صورت وقف اداره می‌شده، و عایدات حاصل از آنها به مصرف درماندگان و نیازمندان می‌رسیده است (جعفری، 109، 110، 137؛ افشار، 64، 74).
اشكذر در اواسط نیمۀ نخست سدۀ حاضر قصبۀ مركز بخش اشكذرِ شهرستان یزد به شمار می‌آمده، و 943‘2 نفر جمعیت داشته است (‌ فرهنگ جغرافیایی ایران، 10 / 15). در نخستین سرشماری عمومی جمعیت كشور در 1335 ش، جمعیت شهر اشكذر 220‘2 نفر برآورد شده است ( گزارش ... ، 1). سرشماریهای مربوط به سالهای 1355 و 1365 ش جمعیت شهر را به ترتیب 177‘6 و 637‘9 نفر گزارش كرده‌اند و آخرین سرشماری جمعیت در 1370 ش، گویای جمعیتی معادل با 558‘10 نفر (236‘2 خانوار) در شهر اشكذر است ( آمارنامه، 35). بدین‌سان، درصد رشد جمعیت بین سالهای 1355 تا 1365 ش، 1 / 5٪ و بین سالهای 1365 تا 1370 ش 9 / 2٪ بوده است. جمعیت فعلی شهر در مساحتی بالغ بر 1 / 18 كمـ2 به سر می‌برند (همان، 17). آمار موجود نشان می‌دهد كه در میان افراد 6 ساله و بالاتر ساكن در اشكذر 4 / 67٪ با سواد بوده‌اند كه این نسبت در بین مردان 6 / 74٪ و در بین زنان 3 / 59٪ بوده است.
ساكنان شهر در گروههای عمدۀ زیر دارای فعالیت اقتصادی هستند: 8 / 17٪ در كشاورزی و دامپروری و 9 / 23٪ در صنعت، 8 / 23٪ در ساختمان و بقیه در سایر گروههای عمده اشتغال داشته‌اند ( سرشماری، 18). در كنار فعالیتهای عمدۀ اقتصادی، صنایع دستی از قبیل فرش‌بافی، زیلوبافی، پارچه‌بافی و یك كارخانۀ جوراب‌بافی در این شهر دایر است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 6-7).
براساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسكن شهرستان یزد از خانوارهای معمولی ساكن این شهر، 6 / 97٪ از برق و 7 / 96٪ از آب لوله‌كشی و 7٪ از تلفن در محل سكنای خود استفاده می‌كنند. آب آشامیدنی 8 / 97٪ از خانوارهای شهر از مخزن عمومی تأمین می‌شود. سوخت عمدۀ مصرفی برای پخت و پز در 8 / 88٪ از خانوارهای معمولی ساكن، گاز و در 3 / 7٪ نفت سفید بوده است. سوخت عمدۀ مصرفی برای ایجاد گرما در محل زندگی 5 / 95٪ از خانوارها نیز نفت سفید بوده است (‌ سرشماری، 19).
آثار كهن برجای مانده در اشكذر از این قرار است: یك آسیاب كهن كه سقف آن گنبدی شكل است و برای ساخت آن از آجر استفاده شده، و سقف‌بندی و آجركاری و نقشهای هندسی آن درخور توجه است؛ مسجد جامع اشكذر كه مربوط به سدۀ 9 ق است؛ ویرانه‌های اسفنجرد و یك قلعۀ كهن كه گفته می‌شود قدمت آن به هزار سال پیش می‌رسد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 7).

مآخذ

آمارنامۀ استان یزد (1372 ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان یزد، تهران، 1373 ش؛ افشار، ایرج، «كتابچۀ موقوفات یزد»، فرهنگ ایران زمین، تهران، 1341 ش، ج 10؛ جعفری، جعفر، تاریخ یزد، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1343 ش؛ جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛ سالنامۀ آماری هواشناسی (1357- 1358 ش)، سازمان هواشناسی كشور، تهران، 1364 ش؛ همان (1358- 1359 ش)، 1365 ش؛ همان (1359-1360 ش)، 1365 ش؛ همان (1360-1361 ش)، 1366 ش؛ همان (1361-1362 ش)، 1367 ش؛ همان (1362-1363 ش)، 1368 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1365 ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان یزد، مركز آمار ایران، تهران، 1368 ش؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، شهرستان یزد، جهاد سازندگی، تهران، 1360 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1360 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1332 ش؛ فرهنگ روستایی (1365 ش)، كل كشور، مركز آمار ایران، تهران، 1369 ش؛ كاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1357 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری یزد، وزارت كشور، تهران، 1338 ش؛ مشكور، محمدجواد، جغرافیای تاریخی ایران باستان، تهران، 1371 ش؛ نقشۀ راهنمای كشور جمهوری اسلامی ایران، تهران، گیتاشناسی، شم‍ 165.

مژگان نظامی