اشرفیه، مسجد

اشرفیه، مسجد \(masjed-e ašrafiy(yy)e(a\، بنایی در شهر تَعِزِ یمن، بازمانده از سدۀ 8 - 9 ق / 14- 15 م و برجسته‌ترین اثر معماری سلسلۀ رسولی (ه‍ م). 
بنای اشرفیه مانند عموم بناهایی که ممکن است در یک یا چند مرحله ساخته شوند، در دو مرحله ساخته شده است. دربارۀ چگونگی احداث مسجد و بخشهای دیگر بنا در مرحلۀ نخست، اطمینان کاملی وجود ندارد، اما می‌دانیم که پس‌از فترتی 100ساله، تکمیل، و به یک مجموعه، شامل مسجد، مدرسه و بخشهایی برای کاربردهای دیگر تبدیل شده است؛ بدین صورت که نخست، ملک اشرف رسولی در محل این مسجد، ساختمانی بنا کرده (695ق / 1296م)، و سپس اشرف دوم در 800 ق / 1398 م بنای اصلی را احداث نموده، و در مدرسۀ آن دانشوران را به تعلیم معارف شافعی و دیگر علوم گمارده است (نک‍ : ابن‌خلدون، 5 / 576 بب‍ ؛ اکوع، 269؛ کینگ، 211). 
با اینکه توسعۀ اشرفیه در دورۀ رونق فرهنگی ملوک رسولی آغاز نشده، به‌هرحال وجود آن خود گواهی است بر اینکه رسولیان در امور مدنی، اعم از ساخت مسجد و مدرسه، اهتمام می‌ورزیدند. این بنا از بناهای شاهانۀ یمن است و به سبکی خاص ساخته شده که در نوع خود اهمیت یافته است؛ سبکی که تـرکیب گنبدهای ‌شبستانش از ویژگیهـای آن است (نک‍ : اکـوع، 240 بب‍ ، 269 بب‍ ؛ اسمیث، 456) و در طراحی و ساخت آن، فضاهای آموزشی و کتابخانه جا یافته‌اند. آشکار است که ملوک رسولی در مظاهر فرهنگ مدنی، مانند مدرسه‌سازی، به پیروی از اسلاف ایوبی خود، نظایر دیگری از این بنـا هم داشته‌انـد، امـا بسیاری از آنها از میـان رفتـه است (نک‍ : همانجا؛ فینستر، 137-138). اوضاع و احوال یمن در دورۀ آنان، درواقع می‌تواند نسخه و ایفایی دیگر از نقشی باشد که ایوبیان در واگذاری فرهنگ و هنر ایران به مصر مملوکی داشته‌اند، البته نه از حیث انتقالی مشابه، بلکه از دیدگاه شکوفایی بومی و تأثیرات ناشی از روابط رسولیان و ممالیک. 
طرح درونی اشرفیه قدری پیچیده است. ب. فینستر در کاوش و تحلیل خود از طرح درونی و بیرونی بنا، کیفیاتی ویژه از آن استنتاج می‌کند، ویژگیهایی که به شکل، کارکرد، تزیین و دیگر عناصر بصری یا غیربصری بازمی‌گردد (نک‍ : دنبالۀ مقاله؛ نیز نقشه). نمای سفیدکاری و مناره‌های خاص، بدیع و باابهت اشرفیه که به ارتفاع 35 متر در اصل در دو گوشۀ مربع میانی قرار دارند، آن را از خارج چشمگیر ساخته‌اند. بنا همچنین سازه‌هایی درشت‌‌قـواره‌، مثل مناره‌ها و ستونهای شبستان دارد. ابعاد ساختمان 7 / 34 × 7 / 33 متر، و چهارگوش درونی آن دارای 3 بخش کلی است (زکریا، 47؛ بلر، 94-95 ؛ «جامع ... »، تصاویر).

بنابر شرح وقف‌نامه و تصاویر موجود، شبستان مسجد احتمالاً از زمان مرحلۀ دوم احداث، دارای گنبدی بزرگ است که با دو جفت قوس موازی به طرفین شبستان می‌پیوندد و تحت تأثیر معماری غربِ جهان اسلام، دربرگیرندۀ محوطه‌ای برای محراب است. در میان شیوه‌های مسجدسازی یمن، این شیوه مبنایی در معماری پیش‌از اسلام ندارد. در هریک از طرفین گنبد اصلی، 4 گنبد کوچک بر طاق شبستان وجود دارد. در میان اضلاع هشت‌ضلعی زیر گنبد و در دو سوی بالای محراب، نیز بر دیوار قبله (تقریباً به سمت شمال)، نورگیرهایی تعبیه شده‌اند که نور شبستـان را تـأمین می‌کنند (نک‍ : نقشه؛ نیز فینستر، 2137- 2138؛ اکوع، 267، 269). 
بیشتر تزیینات این بنا به‌صورت گچ‌بریهای نفیسی است که برخی ‌از نقشهای آن برگرفته از نمونه‌های موجود در مصر است (نک‍ : کینگ، بلر، همانجاها؛ کوبان، همانجا، تصاویر). از جملۀ تزیینات گنبد اصلی، شمسۀ آن است که این عبارات بر آن نگاشته شده است: «بسم‌ الله الرحمٰن الرحیم لا الٰه الا الله محمد رسول الله صلی الله علیه و سلم». افریز گنبد همانند شمسه، به رنگ سفید خوش‌نویسی شده، و 4 شمسۀ آن را 4 بخش کرده است (همانجا؛ نیز نک‍ : بلر، 95).
فضای بزرگ میانی مسجدِ جنب شبستان، تشکیل شده است از آرامگاه ملوک رسولی (نک‍ : خزرجی، 2 / 36، 170-171؛ «جامع»، .npn؛ «هنر ... »، 214) به شکل مربع، و به اندازۀ 10 × 11 متر که دو تالار مستطیلی کوچک‌تر، طرفین آن را در برگرفته‌اند؛ این دو تالار کتابخانه‌اند (نک‍ : نقشه؛ نیز بلر، همانجا).

به‌رغم پیوند تاریخی رسولیان با ایوبیان، در ترکیب فوق تأثیرپذیری مهمی، مثلاً تأثیرپذیری از ساختار چهارایوانی بناهای مصری ـ ایرانی دیده نمی‌شود (نک‍ : «هنر»، همانجا)، اگرچه گنبد معمولاً از نشانه‌های معماری ایرانی محسوب می‌شود و گنبد دندانه‌ای، طاق سه‌بخشی و ابزار چهارگوش موجود در اشرفیـه، منشأ عـراقی ـ ایرانی دارد که ایوبیان و رسولیان آن را به یمن برده بودند. در مقابر یادشده که از جملۀ بخشهای فرسوده‌تر بنا به شمار می‌روند، هنوز می‌توان منبت‌کاری و گچ‌بری زیبایی را مشاهده کرد (نک‍ : همانجا؛ بلر، همانجا).
در جوانب شرقی و غربی بنا، دو ایوان ورودی قرار گرفته است. ایوان سوم با نام یمانی، در جانب جنوبی است و دارای کتیبۀ تاریخ بنا ست. این ایوان دارای سنگهای قرمز، سبز و خاکستری ـ قهوه‌ای است، و از این حیث با نحوۀ کاربرد سنگ در بقیۀ ساختمان متفاوت است؛ همچنین ایوان یمانی دارای ساختاری اصولی از آرایه‌هایی چون ابزارهای بیضه‌پیکانی، قیطانی و موجی است (نک‍ : اکوع، همانجا؛ فینستر، 139, 146). ایوان شرقی بنا نمونه‌ای بارز از هنر هندی است، همچنان‌که گل‌نگاره‌های بنا از جملۀ عناصری است که منشأ هندی دارند (نک‍ : عروسی، 2144؛ فینستر، 139-140).
ورودیهای ساختمان به زیاده‌ای (محوطه‌ای طویل و کم‌عرض، تقریباً محیط بر ساختمان) که محل مباحثات درسی بوده است، راه می‌یابند. هریک از بخشهای شرقی و غربی زیاده از جانب خارجی خود متشکل از یک رشته طاق است (نک‍ : «جامع»، همانجا؛ اکوع، 269-270؛ فینستر، 139). در انتهای شمالی این دو بخش، دو گنبدخانۀ کوچک به شبستان پیوسته است. میان دهلیز ایوان ورودی سوم و دو گنبدخانۀ کوچک در دو گوشۀ جنوبی بنا، دو فضای مستطیلی امتداد یافتـه است که آموزشگاه بوده‌اند. نیز در بیرون گوشۀ شرقی بنا و پیوسته به آن، وضوخانۀ بزرگی قرار دارد (نک‍ : نقشه؛ «جامع»، اکوع، همانجاها).
اشارۀ محققان و تصویرهای موجود نشان از وضعیت نامطلوب مدرسه در اواخر سـدۀ 14 ق / 20 م دارد (نک‍ : اکوع، 268- 269؛ «جامع»، تصاویر)، اگرچه ساختمان پیش‌از آن، به دستور کارگزاران عثمانی (ح دهۀ 1300 ق) ترمیم شده است (نک‍ : عبدالله، 689).
معمار اشرفیه سازندۀ اثر دیگری نیز به نام مدرسۀ مظفریه است که آن را پیش ‌از اشرفیه برآورده است (فینستر، 138-139).

مآخذ

 ابن‌خلدون، العبر، به‌ کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، 1403 ق؛ اکوع، اسماعیل، المدارس الاسلامیة فی الیمن، بیروت / ‌صنعا، 1406 ق / 1980 م؛ «جامع اشرفیـه»، آرک‌نت (مل‍ ‌)؛ خزرجی، علی، العقود اللؤلؤیة، به ‌کوشش محمد ابن علی اکوع، صنعا، 1403 ق / 1983 م؛ زکریا، محمد، مساجد الیمن، صنعا، 1998 م؛ عبدالله، یوسف محمد، «تعز»، الموسوعة الیمنیة، به ‌کوشش احمد جابر عفیف، صنعا، 1423 ق / 2002 م، ج 1؛ عروسی، محمد علی، «العمارة الیمنیة فی العصر الاسلامی»، همان، ج 3؛ فینستر، ب.، «عمارة المساجد»، همان؛ نیز:

Archnet, »Jami’ al - Ashrafiyah«, http: / / archnet. org / library / sites / one-site.jsp?stie_id = 7821; Blair, Sh. S. and J. M. Bloom, The Art and Architecture of Islam 1250-1800, New Haven / London, 1994; Finster, B., »An Outline of the History of Islamic Religious Architecture in Yemen«, Muqarnas, ed. O. Grabar, Leiden, 1992, vol. IX; »Islamic Art: Architecture, 1250-1500: Yemen«, DA, vol. XVI; King, G. and R. Lewcock, »Key Monuments of Islamic Architecture: Arabia«, Architecture of the Islamic World, ed. G. Michell, London, 1987; Kuban, D., »The Central Arab Lands«, The Mosque, ed. M. Frishman and H. Khan, London, 2002; Smith, G. R., »Rasūlids«, EI2, vol. VIII.

یدالله غلامی