اسیر اصفهانی

اسیر اصفهانی \asīr-e esfa(e)hānī\، یا اسیر شهرستانی، میرزا جلال، فرزند مؤمن، متخلص به اسیر، از شاعران دورۀ صفوی در نیمۀ نخست سدۀ 11 ق / 17 م، و از بنیاد‌گذاران سبک هندی. ‌‌‌‌‌

خاندان اسیر از سادات نامدار شهرستانک (روستایی در نزدیکی اصفهان) بودنـد (نصرآبـادی، 95؛ صدیق حسن‌ خان، 26؛ آفتاب، 54؛ آزاد، 53؛ واله، 101). صفا ولادت وی را در 1029 ق / 1620 م آورده است (5(2) / 1212). منابع از استادان وی تنها به فصیحی هروی اشاره کرده‌اند (نک‍ : صدیق حسن‌ خان، آزاد، همانجاها؛ ایمان، 63). ارادت اسیر به صائب چنان بود که شاگردی وی را نزد فصیحی تحت‌الشعاع قرار می‌داد (اسیر، 307، 543؛ نیز نک‍ : ‌‌‌‌‌‌‌‌احمد، 155)، اما نمی‌توان او را از شاگردان صائب به‌شمار آورد، چه صائب بارها، به‌گفتۀ خود، «تتبع سخن میرزا جلال» کرده است (نک‍ : 4 / 1896). شاعرانی چون کلیم کاشانی نیز اسیر را ستوده‌‌اند (نک‍ : ص 299). بیشتر تذکره‌نویسان مرگ وی را در جوانی ذکر کرده‌اند (نک‍ : صدیق حسن ‌خان‌، آزاد، همانجاها؛ احمد، 156). 
اسیر از پیشروان سبک هندی به‌شمار می‌آید. مضامین شعری وی چنان به تخیل آمیخته، که برخی از تذکره‌نویسان او را «بانی خیال بندی» خوانده‌اند (نک‍ : لودی، 76). او در محسوس 
 کردن معانی انتزاعی (شفیعی، 847) و آفرینش ترکیبهای مجازی و استعاری (برای نمونه، نک‍ : ص 287، 318، 326، 338، 339، جم‍ ؛ نیز صفا، 5(2) / 1215-1216) چیره‌دست بود. اسیر در سرودن غزل نیز مهارت داشت و شفیعی کدکنی او را در سرودن غزلهایی با وزنهای کوتاه موفق‌تر می‌داند (ص 846- 847). از ویژگیهای غزلیات اسیر هماهنگی و ارتباط موضوعی از مطلع تا مقطع غزل است؛ همچنین غزلهای او تنها مضمون‌سازی و معماگویی نیست (بی‌گناه، 14-16). از اسیر قصاید بسیاری در ستایش پیامبر (ص) و ائمۀ ‌اطهار (ع) (نک‍ : ص 42-44، 57- 58، 492، 515-517، جم‍ ‌) و نیز چنـد قصیده در ستایش شاه‌صفـی (نک‍ ‍: ص 94-96) باقی مانده است. 
دیوان اسیر نخست در لکهنو در 1296 ق / 1879 م، و پس از آن در کانپور در 1314 ق / 1896 م به چاپ رسید. شروحی نیز بر دیوان او نوشته‌اند که از جملۀ آنها ست: شرح معجز کابلی و شرح مهتاب رایی با عنوان گلشن ‌معانی، که تفسیر محمدمنیر را از ابیات تحریر کرده، و خود نیز مطالبی بدان افزوده است. شرح دیگری نیز از دیوان اسیر موجود است که شارح آن شناخته نیست (منزوی، 7 / 834 -835). 

مآخذ

احمد، احمدعلی، هفت‌آسمان، کلکته، 1873 م؛ آزاد بلگرامی، میرغلامعلی، سرو آزاد، لاهور، 1331 ق / 1913 م؛ اسیر اصفهانی، میرزا جلال، دیوان، نسخۀ خطی کتابخانۀ گنج‌بخش، شم‍ 865؛ آفتاب رای لکهنوی، ریاض العارفین، به‌کوشش حسام‌الدین راشدی، اسلام‌آباد، 1396 ق / 1976 م؛ ایمان، رحم‌علیخان، منتخب اللطایف، به‌کوشش محمدرضا جلالی نایینی و امیرحسن عابدی، تهران، 1349 ش؛ بی‌گناه، حبیب‌الله، مقدمه بر از دیوان اسیر شهرستانی، به‌‌کوشش همو، مشهد، 1348 ش؛ شفیعی کدکنی، محمدرضا، «اسیر شهرستانی»، سخن، 1348 ش، س 19، شم‍ 1؛ صائب تبریزی، دیوان، به‌کوشش محمد قهرمان، تهران، 1367 ش؛ صدیق حسن‌ خان، محمدصدیق، شمع‌ انجمن، به‌کوشش محمد عبدالمجید، بهوپال، 1293 ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1378 ش؛ کلیم کاشانی، ابوطالب، دیوان، به‌کوشش پرتو بیضایی، تهران، 1336 ش؛ لودی، شیرعلی، مرآة‌ الخیال، بمبئی، 1324 ق؛ منزوی، خطی مشترک؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به‌کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، 1361 ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، نسخۀ خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شم‍ 535 پ.

مینا حفیظی (دبا)