آسیای جنوب شرقی، زبانهای

آسیای جنوب شرقی، زبانهای \zabānhā-ye āsiyā-ye jonūb-e šarqī\، یا زبانهای اُسترو ـ آسیایی، خانواده‌ای زبانی، دربر‌گیرندۀ نزدیک به 150 زبان، که بیش از 80 میلیون تن در مناطقی از آسیای جنوب شرقی (ه‍ م) و شرق ‌هندوستان به ‌آنها سخن ‌می‌گویند. ویتنامی، خمر و مون از نظر فرهنگی مهم‌ترین این زبانها به شمار می‌روند و تاریخ ثبت‌شدۀ طولانی‌تری دارند. خمر بیشتر در کامبوج، و مون در تایلند و میانمار (برمه) رواج دارد. زبانهای ویتنامی (در ویتنام) و خمر(در کامبوج) با بیشترین شمار گویشوران، تنها زبانهای ملی در این خانواده‌اند. دیگر زبانهای این خانواده متعلق به گروههای اقلیت غیرشهرنشین‌اند و تنها برخی از آنها به‌تازگی دارای خط شده‌اند. 
دو زیرگروه اصلی خانوادۀ زبانی آسیای جنوب شرقی عبارت‌اند از: موندا، دارای 21 زبان و رایج در شرق هندوستان و بنگلادش، و مون ـ خمر، که در آسیای جنوب شرقی و جزایر نیکوبار، واقع در دریای آندامان، رایج است و دیگر زبانهای این خانواده را در بـر دارد. پیش‌تر، شاخۀ نیکوباری از زیر‌خانوادۀ مون ـ خمر نیز زیرخانواده‌ای مستقل به ‌‌شمار می‌آمد. 
زبانهای خانوادۀ آسیای جنوب شرقی دارای تنوع بسیارند. زیرخانوادۀ مون ـ خمر 12 شاخه، و موندا 3 شاخه دارد. با وجود این گونه‌گونی، پژوهشهای اخیر به‌خوبی نشانگر وحدتی بنیادین میان زبانهای این خانواده است. برآورد زمان جدا‌شدن این دو زیرخانوادۀ زبانی از زبانِ آغازین کار دشواری است. روشهای اندازه‌گیری آماری در گاه‌شماری زبانی، که تنها دربارۀ زیر‌خانوادۀ مـون ـ خمر به ‌کار رفته، نشان می‌دهد که تقسیم این زیر‌خانواده به ۱۲ شاخه، ۳ تا ۴ هزار سال پیش رخ داده است. 
برای روشن‌ساختن ارتباط خانوادۀ زبانهای آسیای جنوب شرقی با دیگر خانواده‌های زبانی کوششهای گسترده‌ای شده است؛ ازجمله ویلهِلم اشمیت (ه‍ م)، زبان‌شناس آلمانی، در 1906 م فرضیۀ وجود خانوادۀ زبانی بزرگ اُستریایی (جنوبی) را مطرح کرد که دربرگیرندۀ خانواده‌های زبانی آسیای جنوب شرقی و اُسترونِزیایی (ﻫ م) می‌شد. پاول بِنِدیکت، زبان‌شناس آمریکایی، بر گسترۀ این خانوادۀ بزرگِ فرضی افزود، به‌گونه‌ای که تایلندی و برخی زبانهای چینی را نیز در بر گیرد. اما از آنجا که چنین نظریه‌هایی به زمانی بسیار دور در پیش از تاریخ بازمی‌گردند، و نیز به‌سبب کمبود داده‌های قابل اعتماد، به‌دشواری می‌توان درستی آنها را آزمود. 
از میان زبانهای آسیای جنوب شرقی، دو‌ زبان مون و خمر نظام نوشتاری خاص خود را پدید آورده‌اند. شکل حروف و قواعد نوشتاری این دو زبان از الفباهای هندی گرفته شده است که روزگاری در آسیای جنوب شرقی به کار می‌رفتند. کهن‌ترین نوشته‌ها به این زبانها از سدۀ 6 م (به زبان مون کهن) و اوایل سدۀ 7 م (به زبان خمر کهن) برجای مانده است. بسیاری از بناهای تاریخی در برمه، تایلند و کامبوج سنگ‌نبشته‌هایی از این دوران دارند. مدتی بعد، تایلندیها الفبای خمر، و برمه‌ایها الفبای مون را برای ایجاد نظام نوشتاری خود به کار گرفتند. از آنجا که ویتنام به‌مدت هزار سال از استانهای چین بود و برای امور اداری در این کشور از زبان چینی استفاده می‌شد، هنگامی که زبان ویتنامی برای نخستین‌بار به‌شکل مکتوب درآمد (احتمالاً در سدۀ 8 م)، نشانه‌های تغییریافتۀ خط ‌چینی برای آن به‌ کار گرفته شد. این نشانه‌ها به‌تدریج جای خود را به الفبایی لاتینی داد که مبلغان پرتغالی در حدود 1650 م پدید آوردند. این الفبا، که از 1910 م رسمیت یافت، با نشانه‌هایی افزوده‌شده به الفبای لاتین، صداها و نواختهای ویژۀ زبان ویتنامی را نشان می‌دهد. 
زبانهای خانوادۀ آسیای جنوب شرقی دارای نظامهای آوایی کاملاً مشابه‌اند؛ اما زبانهای موندا و ویتنامی، که به‌ترتیب، تحت تأثیر شدید زبانهای هندی و زبان چینی بوده‌اند، ویژگیهایی یافته‌اند که آنها را از دیگر زبانهای این خانواده بسیار متمایز می‌کند. نظامهای آوایی زبانهای این خانواده به‌سبب داشتن شمار بسیاری مصوّت (واکه)، نامعمول‌اند. ممکن است در هر یک از این زبانها، 20 تا بیش از 30 مصوت گوناگون وجود داشته باشد. از دیگر ویژگیهای این زبانها آن است که میان دو دسته از مصوتها، که از نظر گونۀ کاربردی یا کیفیت صدایی متفاوت‌اند، تقابل وجود دارد. یک مصوت می‌تواند با صدایی جیرجیری، دمیده یا عادی ادا شود. برخی از این زبانها دارای گروهی صامِت (همخوان) دمیده‌اند. زیرخانوادۀ مون ـ خمر دارای همخوانهای مکیده است، یعنی صداهایی که با فرو‌دادن هوا و مکش ایجاد می‌شوند. 
زبانهای خانوادۀ آسیای جنوب شرقی شمار بسیاری پیشوند و میانوند دارند، ولی هیچ‌یک، جز نیکوباری، پسوند ندارند. در این زبانها، هر پیشوند یا میانوند می‌تواند کارکردهای گوناگونی داشته باشد. این زبانها در عین حال دارای گونه‌ای طبقۀ واژگانی  ویژه‌اند که «عاطفی» نامیده می‌شود. این واژه‌ها قیدواره‌های جمله‌اند که تأثیرهای حسی و نیز عواطف را بیان می‌کنند. 
از ویژگیهای نحوی این زبانها نداشتن فعل ربطیِ «بودن» و استفادۀ گسترده از ساخت اِرگِتیو است (یعنی کنندۀ کار به‌منزلۀ فاعل جمله نموده نمی‌شود). همچنین ادوات پایانی جمله نیز در این زبانها وجود دارند که نشانگر درجۀ احترام یا آشنایی، یا خواست و نظر گوینده‌اند. 
یکی از ویژگیهای همۀ این زبانها وام‌گیری آزادانه است، مگر زبانهای کاملاً جدا‌افتاده. واژگان هر یک از این زبانها بازتاب تاریخ آن زبان است. زبان ویتنامی از چینی، و زبانهای مون و خمر از سَنسکریت و پالی وام‌گیری کرده‌اند و بیشتر واژه‌های اصیل خود را از دست داده‌اند. این واژه‌های اصیل در زبانهای مناطق جنگلی و کوهستانی دورافتاده، بهتر محفوظ مانده‌اند، اما این زبانها نیز در حال تغییرند. از سویی، واژگان زبانهای این خانواده در واکنشی به تابوها نیز در حال تغییر است؛ برای نمونه، از نامهای خودمانی و القاب یا استعاره‌ها برای نامیدن جانورانی که نباید نام اصلی آنها را بر زبان راند (نک‍ : ه‍ د، تابو)، استفاده می‌شود. با فراموش‌شدن نام قدیمی، این نام تازه نیز سرانجام اعتبار خود را از دست خواهد داد و باز هم نام تازه‌ای ابداع خواهد شد. این امر سبب شده است که زبانهای بسیار نزدیک به یکدیگر، مانند زبانهای نیکوباری، واژگانی بسیار متفاوت داشته باشند. 

مآخذ

Britannica, 1986, 2010 (under «Austroasiatic languages»; «Nicobarese languages»); Columbia, 6th edition; Encarta, 2008 (under «Austro – Asiatic languages»). 

بخش زبان‌شناسی