آسوری، کلیسای شرق

آسوری، کلیسای شرق \kelīsā-ye šarq-e āsūrī\، یا کلیسای آسوریِ شرق، یکی از کهن‌ترین کلیسا‌های مستقل جهان که آیین نِسطوری (نِستور‌یوسی) اصل عقیدتی آن را تشکیل می‌دهد، یا دست‌کم با مبانی آن همخوانی بسیار دارد. این کلیسا دیرزمانی بخش بزرگی از مسیحیان آسیا را در بر می‌گرفت و یکی از دو گرایش عمده، شاید هم گرایش غالب، در میان مسیحیان ایران بود. حوزۀ نفوذ این کلیسا در گذشته اساساً جنوب و شرق امپراتوری بیزانس (شامل ایران، عراق و برخی نواحی جنوبی ترکیۀ کنونی) بوده است.
کلیسای شرق آسوری بخش مهم و جداناشدنی از مسیحیت سوری است و تاریخ آن را باید در سر‌گذشت مسیحیان سُریانی‌زبان در شرق جست‌وجو کرد؛ اگر‌چه در درون این مجموعه اختلافهای عقیدتی و سازمانی بسیار وجود دارد. اصطلاح «مسیحیت سوری» به کلیساهای گوناگونی در خاور‌میانه و هندوستان اشاره دارد که نیایشهای آنها به زبان سُر‌یانی است؛ از‌این‌رو، واژۀ «سوری» بسیار گسترده‌تر از حوزۀ جغرافیایی کشور نوپای سوریه است. امروزه اعضای این کلیسا‌ها در سراسر 5 قارۀ جهان پراکنده‌اند. 
مسیحیت سر‌یانی تا سدۀ 4 م در مرزهای امپراتوری روم شرقی و شاهنشاهی ساسانی ایران استقرار یافته بود. از شخصیتهای بر‌جستۀ مسیحی ایران می‌توان از آفرا‌آتِس (اَفرا‌هاط) در سدۀ 4 م نام برد که حوزۀ علمیه‌ای در نزدیکی موصل داشت، و نیز اسقف مارو‌ثا (اوایل سدۀ 5 م) که مشاور شاهنشاه ساسانی و سفیر وی نزد امپراتور روم بود. 
اسقفان کلیسای شرق از حدود 400 م به کاتولیکوس (جاثلیق) شرق و پاتریارک (بَطریَرک) ملقب شدند. 
با پیدایش آیین نسطوری، کلیسای شرق ــ به‌دنبال تمایلات پیشین خود ــ از مبانی الٰهیات نسطوری (دوگانه‌بودن طبیعتِ مسیح) پشتیبانی کرد و با کلیسای غرب به مخالفت بر‌خاست. با گرویدن بسیاری از استادان و محصلان مدرسۀ معروف اِدِسا (رُها) به این آیین، زِنون، امپراتور بیزانس، به تلافی، مدرسه را در 489 م تعطیل کرد و بسیاری از این نسطوریان به ایران رهسپار شدند و در آنجا، تحت حمایت حکومت، اعتقادات خود را گستردند. به این سبب بود که کلیسای شرقْ کلیسای ایرانی نیز نامیده می‌شد. مسیحیت سوری در نتیجۀ مباحثات مربوط به مسیح‌شناسی سدۀ 5 م، از‌لحاظ مبانی اعتقادی، به 3 گروه عمده منشعب شد:
1. کلیسای اُرتُدُکس سوری، که همراه با کلیسا‌های ارمنی، قِبطی و ارتدکس اِتیو‌پیایی، کلیسا‌های «ارتدکس شرقی» را تشکیل می‌دهند. این کلیسا‌ها از سنت مسیح‌شناختی اسکندریه پیروی می‌کنند و بر یگانگی وجه انسانی و الٰهی در مسیح تأکید دارند، و از‌این‌رو، «تک طبیعتی» (مونوفیزیت) خوانده می‌شوند (نک‍ : ه‍ د، اسکندرانی، مکتب). 
2. «کلیسای شرق» که از سنت مسیح‌شناختیِ مخالف پیروی، و در آن بر تمایز الٰهیت و انسانیت در مسیح متجسد تأکید می‌کند. نِستوریوس تدوین‌کنندۀ این دید‌گاه بود؛ اما کلیسای شرق از اینکه آن را «کلیسای نسطوری (نستوریوسی)» بنامند، اکراه دارد. 
3. مارونیها، به‌همراه بخشهایی از ارتدکسهای بطریرکیِ «روم» ــ وابسته به انطاکیه ــ که سوری‌زبان بودند (مَلکا‌ییان)؛ اینان تعریفِ خالکِدونیِ ایمان را پذیرفتند که هدفش راهی میانۀ آن دو گروه پیشین بـود (نک‍ : ه‍ د، خالکدون، شورا). کلیسای مارونی از زمان جنگهای صلیبی، به کلیسای کاتولیک رُم پیوست. 
پس از پیروزی عربها بر ایران، نسطوریان، همچون دیگر مسیحیان، از اهل ذمّه به شمار آمدند و تحت حمایت مسلمانان قرار گرفتند. با این همه، گهگاه آنها نیز، مانند دیگر مسیحیان، از سوی خلفا آزار می‌دیدند. پس از سقوط بغداد به‌دست مغولان (1258 م)، جاثلیقهای کلیسای شرق آن شهر را ترک کردند و در شمال عراق کنونی، در کردستان (حوالی موصل و اَلقوش) اقامت گزیدند. در سدۀ 15 م، بخشهایی از جامعۀ مسیحیِ وابسته به کلیسای شرق از آن جدا شدند و به رم پیوستند که به ‌احتمال بسیار، نخستین‌بار پاپ یولیوس سوم (در حدود نیمۀ سدۀ 16 م) آنان را «کَلدانی» نامید. در سدۀ 18 م، بیشتر نسطوریانِ دشتهای موصل به کلیسای کاتولیک گرویدند و از آن زمان، جامعۀ مسیحیِ پیروِ آیین نستوریوس به کوههای کردستان منحصر شد. 
کتاب مقدس در سر‌یانی پِشیتّـا (یا پشیطته، به‌معنای ساده یا نسخۀ ساده) خوانده می‌شود. پشیطته نسخۀ کاملی از عهد عتیق، آپو‌کریفا و عهد جدید بوده است که مسیحیان سریانی، به‌طور کلی، از آن استفاده کرده‌اند.
در رأس سلسله‌مراتب کلیسای شرق، جاثلیق (کاتولیکوس) جای دارد و پس از آن، به‌ترتیب، مَطرانها (مِتروپولیتَنها)، اسقفان، کشیشان و شمّاسان جای دارند. 

در عصر جدید، اختلافهای تازه بر سر رهبری و مسائل سازمانی و امور دیگر، سبب پیدایش دو کلیسا از درون کلیسای شرق آسوری شده است: «کلیسای جامع مُرسَلیِ مقدّسِ آسوریِ شرق» و «کلیسای باستانی شرق». کلیسای باستانی شرق در 1968 م از کلیسای جامع مرسلی جدا شد. کلیسای مرسلی آسوری در اوایل هزارۀ سوم میلادی حدوداً میان 350 هزار تا 385 هزار عضو داشته است که بیشتر آنها از گذشته تا‌کنون در عراق ساکن‌اند، اما رهبری کلیسا در آمریکا (شهر شیکاگو) مستقر است و دیگـر اعضای آن به‌طور پراکنده در کشور‌های خاورمیانه، روسیه، ارمنستان، گرجستان، کانـادا و اتریش زنـدگی می‌کنند (نک‍ : ه‍ د، آسوریان). کلیسای باستانی شرق نیز در اوایل همین هزاره احتمالاً میان 50 هزار تا 70 هزار عضو داشته است که بیشتر ساکن بغدادند. رهبری این کلیسا در بغداد مستقر است. 

مآخذ

Baum, W. and D. W. Winkler, The Church of the East : A Concise History, London / New York, 2003; The Blackwell Dictionary of Eastern Christianity, ed. K. Parry et al., Oxford, 2000 (under «Syrian Christianity»); The Encyclopedia of Religion, ed. L. Jones, Detroit etc., 2005; ERE (under «Syrian Christians»).

بخش ادیان، اساطیر و عرفان