توپوز قلی میرزا

توپوزْقُلیْ‎ میرزا، کتابی مشتمل بر 64 افسانه، حکایت و لطیفه از ادبیات شفاهی ایران که لارنس پل الول‌ساتن (1912-1984 م / 1291-1363 ش)، ایران‎شناس اسکاتلندی در دو مرحله، طی سالهای 1336-1337 ش و 1352 ش در برخی از نقاط ایران بر روی نوارهای صوتی ضبط کرده‌بوده، و در 1386 ش به همت احمد وکیلیان و زهره زنگنه و با نظارت اولریش مارتسلف، ایران‎شناس آلمانی، منتشر شده‎ است.
نام کتاب را مصححان از نام یکی از افسانه‎های آن برگزیده‎اند. براساس مقدمۀ اولریش مارتسلف، وی ضمن پژوهش دربارۀ افسانه‎های ایرانی که نتیجۀ آن تدوین  طبقه‎بندی قصه‎های ایرانی بوده، با الول‌ساتن آشنا می‎شود. الول‌ساتن همۀ مدارک و ازجمله دست‎نوشته‎ها و نوارهای صوتی خود دربارۀ فرهنگ مـردم ایـران را ــ کـه حاصل کـار میـدانی او بـوده است ــ بـه مارتسلف اهدا می‎کند. بخشی از این نوارهای صوتی به گویش وفسی بوده‎اند که مارتسلف با همکاری دونالد استیلو آمریکایی ــ کـه پژوهشهای گسترده‎ای در منطقـۀ وفس انجام داده بـود ــ
براساس همین گویش در 1383 ش / 2004 م در آلمان منتشر کرده‌است. بخشی دیگر از نوارهای صوتی الول‌ساتن متنهای کتاب توپوزقلی میرزا بوده است. این متنها را می‎توان به 3 دسته تقسیم کرد: اول، متنهایی که زمان و مکان ثبت آنها مشخص نیست و شمار آنها 6 است؛ دوم، متنهایی که در 1336-1337 ش در شیراز، وفس اراک و برخی از روستاهای شمال تهران ضبط شده‎اند. این متنها که 23 عددند، ظاهراً حاصل کار انفرادی الول‌ساتن بوده‎اند؛ و سوم، متنهایی که در روستاهای نطنز گردآوری شده‎اند. این متنها که شمارشان 35 است، در 1353 ش ثبت شده‎اند.
به گفتۀ کاظم سادات اشکوری ــ که او نیز بخش اخیر را جداگانه و با عنوان افسانه‎های دهستان برزرود منتشر کرده است ــ در 1352 ش قراردادی میان الول‎ساتن، به نمایندگی از دانشگاه ادینبورگ اسکاتلند، و مرکز مردم‎شناسی و فرهنگ عامۀ ایران برای جمع‎آوری و ثبت افسانه‎های چند منطقۀ ایران بسته می‎شود. بر این اساس مقرر می‎شود که در مرحلۀ اول الول‎ساتن به همراه یکی از پژوهشگران ایرانی به دو منطقه مسافرت کند. برای این کار سادات اشکوری ــ که در آن زمان از پژوهشگران مرکز یادشده بـوده است ــ انتخاب، و براساس توصیـۀ وی دهستان اشکور، از توابع شرق گیلان، و دهستان برزرود نطنز، برای کار میدانی معین می‎شود. همچنین مطابق با مفاد این قرارداد، موافقت شده بود که متن افسانه‎های گردآوری‌شده در ایران به زبان فارسی، و در بریتانیا به زبان انگلیسی منتشر شود. اما ظاهراً به‌جز قسمت اول این قرارداد، یعنی گردآوری و ثبت افسانه‎ها، دیگـر مفاد قرارداد عملاً اجـرا نمی‎شود (نک‍ : مـارتسلف، 9-20؛ «مناقشه ... »، 10؛ سادات، افسانه‎های دهستان اشکور ... ، 11؛ همایونی، 112-114؛ نیز: سادات، گفت‌وگو ... ).
مرکز مردم‌شناسی و فرهنگ عامه، بخشی از افسانه‎های گردآوری‌شده در سفر اول را با عنوان افسانه‎های اشکور بالا در زمستان 1352 ش منتشر کرد. در سفر دوم اگرچه هر دو پژوهشگر حضور داشتند، اما هر یک از آنها دستگاه ضبط صوت ویژۀ خود را داشته‌‌اند. همان‎گونه که گفته شد، سالها بعد الول‌ساتن نوارهای خود را به مارتسلف داد و او نیز آنها را با کمک وکیلیان منتشر کرد. درست در همان زمان نیز سادات اشکوری متنهای خود را مستقلاً انتشار داد؛ البته شمار متنهای منتشرشده از سوی وی 46 است، یعنی 11 تا بیشتر از بخش نطنز توپوزقلی میرزا. سادات اشکوری در عین حال، گفته‌است که ترجیح داده، محتوای برخی از نوارها را، که مشتمل بـر تعدادی مَتَل بوده‎اند، منتشر نکند (نک‍ : افسانه‎های دهستان برزرود، 6). تفاوت دیگر کتاب سادات اشکوری با توپوزقلی میرزا در این است که وی در پایان هر متن مشخصات راوی را ذکر کرده است؛ در صورتی‌که در توپوزقلی میرزا به نام راوی و مشخصات او اشاره‎ای نشده‌است.

متن‎شناسی توپوزقلی میرزا

آنچه در سراسر کتاب توجه خواننده را به خود جلب می‎کند، این است که راویانْ خود را در مقابل شخصی غیرایرانی می‎بینند که از نظر خود باید حرمت او را نگه دارند؛ آنان تا حدود زیادی کوشش می‎کنند که آداب صحبت را رعایت کنند. سعی آنها این است که کلمه‎ای دور از نزاکت بـر زبان نیاورند کـه احیاناً موجب حقارتشان در برابر مخاطب شود (همایونی، 114- 115). هم از این‎رو، اصطلاحات، واژه‎ها و عباراتی را به‌کار می‎برند که در مقابل اشخاصی که با آنها تعارف و رو دربایستی ندارند، استفاده نمی‎کنند. ازجمله می‎توان به این موارد اشاره کرد: دور از جون شما، بی‎ادبی شما پیش نیاد، می‎خوام یه قصه‎ای عرض کنم، همین‎طورکه بنده عرض کردم، بنا کرد به پادشاه عرض کردن (نک‍ : همانجا).
صادق همایونی با استناد به مصادیق بیشتر، تأکید می‎کند که «قصه‎های کتاب به آفتی پنهانی» دچار شده‎اند؛ آفتی که وی از آن با عنوان آفت «رودربایستی» یا «حرمت‎گذاری» یاد می‎کند (ص 115). این‌گونه مواجهه با مخاطب مبین یکی از مقوله‎های مهم در انسان‎شناسی زبان است که براساس آن هر کلام و سخنی را باید در آن «موقعیت اجتماعی خاص» که سخن «در آن حادث می‎شود» بررسی کرد (نک‍ : تودورُف، 89 -90). این موضوع به‌ویژه در رفتارهای زبانی روزمرۀ ایرانیان قابل توجه و تأمل است، به‎گونه‎ای که حتى بر نحو زبان در تعاملات اجتماعی ما تأثیرات معینی برجای می‎گذارد (نک‍ : بیمن، 227-233). اهمیت این موضوع به اندازه‎ای است که برخی از پژوهشگران از آن به‌عنوان یکی از ویژگیهای بنیادین فرهنگ ایران که کارکردهای فراوانی در عرصۀ زبانی دارد، یاد کرده‎اند (مقدم‎کیا، 9).
متنهای روایت‌شده همه به زبان فارسی است، اما از این لحاظ تفاوتی میان بخش اول و دوم وجود دارد. به گفتۀ سادات اشکوری، چون لهجۀ روستاییان نطنز برای الول‌ساتن چندان مفهوم نبوده است، از راویان درخواست کرده بود که به فارسی صحبت کنند ( گفت‌وگو). به همین دلیل، زبان روایتها در این بخش نوعی فارسی شکسته‌بسته‎ای است که روستاییان با آن صحبت می‎کنند؛ برای نمونه کاربرد «فرعان» به جای «فرعون» (الول‌ساتن، 176). اما در بخش اول به استثنای روایتهای مربوط به وفس، اساس لهجۀ راوی حفظ شده‌است.
با این همه، در هر دو بخش، چون راویان تصور می‎کرده‎اند که الول‌ساتن تسلط چندانی بر زبان فارسی ندارد، در ضمن روایت، برخی از واژه‎ها و اصطلاحات را معنی کرده‎اند یا اینکه معادل ساده‎تری از آن واژه یا اصطلاح را به‌کار برده‎اند. برای نمونه، یکی از راویان در ابتدای نقل خود می‎گوید: «سبک بگم» (همو، 53) که منظورش این است ساده‎تر و به گونه‎ای صحبت کند که برای الول‌ساتن قابل فهم باشد. راوی دیگری به جای «سقایی» از «آب فروختن» استفاده کرده است. جالب است که الول‌ساتن در ضمن نقل راوی با گفتن «سقایی»، به‌صورت غیرمستقیم به وی یادآوری می‎کند که با این واژه آشنایی دارد (ص 250).
با توجه به مجموعۀ این مسائل، باید گفت که متنهای کتاب از زوایای متفاوت واجد اهمیت‌اند. این متنها ظرفیت و قابلیت آن را دارند که به‌عنوان مواد خام به‌ویژه در پژوهشهای روایت‎شناسی و نیز زبان‎شناسی اجتماعی مورد استفاده قرار گیرند. بخش اصلی متنهای کتاب را افسانه‎ها تشکیل می‎دهند. در کنار افسانه، شماری متل، مانندِ خاله عروسی داره (ص 229)، نداشت، نداشت (ص 227)، دویدم و دویدم (ص 396) و لطیفه‎هایی مانند الاغ و خربزه و اشکِ پیاز (ص 96، 198)، و حکایت بازپس‎گیری مملکت ایران (ص 164-165) نیز وجود دارد.
از نکات قابل توجه دیگر کتاب این است که شماری از افسانه‎های نقل‌شده، شکل‌ خلاصه‌شدۀ برخی از داستانهای سنتی ایرانی است؛ مانند بختیار (ص 210)، حیدربیگ و صنمبر (ص 213) و تومـار «شیرویه و سیمین عذار» (ص 263 بب‍‎ ) کـه به ترتیب، صورت مختصر بختیارنامه، حیدربیگ و شیرویه‌اند. تومار «ملنگ‎‎ چاقچورپا» (ص 339-353) نیز به احتمال فراوان باید بخشی از یکی از روایتهای داستان حسین کرد یا یتیم‎نامه باشد.

مآخذ

الول ساتن، ل. پ.، توپوزقلی میرزا، به ‎کوشش احمد وکیلیان و دیگران، تهران، 1386 ش؛ بیمن، ویلیام اُ.، زبان، منزلت و قدرت در ایران، ترجمۀ رضا مقدم‌کیا، تهران، 1386 ش؛ تودورف، تزوتان، منطق گفت‌وگویی میخائیل باختین، ترجمۀ داریوش کریمی، تهران، 1377 ش؛ سادات اشکوری، کاظم، افسانه‎های دهستان اشکور بالا، تهران، 1387 ش؛ همو، افسانه‎های دهستان برزرود، تهران، 1388 ش؛ همو، گفت‌وگو با مؤلف مقاله؛ مارتسلف، اولریش، مقدمه بر توپوزقلی میرزا (نک‍ : هم‍ ، الول‎ساتن)؛ مقدم‌کیا، رضا، مقدمه بر زبان، منزلت و قدرت در ایران (نک‍ : هم‍ ، بیمن)؛ «مناقشۀ پژوهشگران بر سر قصه‎های ایرانی»، آفتاب یزد، تهران، 2 / 7 / 1386 ش، شم‍ 2176؛ همایونی، صادق، «هنر و فرهنگ قصه‎های ایرانی»، کتاب ماه هنر، تهران، 1387 ش، شم‍ 117.

محمدجعفری (قنواتی)