تنگسیر، فیلم

تَنْگْسیر، فیلمی ساختۀ امیر نادری برگرفته از رمانی به همین نام نوشتۀ صادق چوبک.
داستان فیلم تنگسیر مانند رمان آن در بوشهر می‌گذرد و بهروز وثوقی نقش زارمحمد (زایر / زارممد) شخصیت اصلی داستان را بازی می‌کند (برای خلاصۀ داستان، نک‍ : ه‍ د، تنگسیر، کتاب). زارمحمد در کشتی انگلیسیها کار می‌کند و سرمایه‌ای می‌اندوزد و آن را در اختیار کسانی قرار می‌دهد که به ظاهر معتمد مردم‌اند؛ اما در اصل چپاولگرند و دارایی ‌زارمحمد را به اصطلاح، بالا می‌کشند؛ یعنی انگلیسیها پول ‌زارمحمد را می‌دهند و خودیها او را غارت می‌کنند.
در سینما، هر زمان که فیلمی براساس رمانی ساخته شده است، بسیاری فیلم و رمان را با هم مقایسه کرده‌اند و بیشتر آنانی که رمان را خوانده‌اند، از فیلم راضی نشده‌اند؛ ازاین‌رو ممکن است فیلم بسیاری از تصورات خوانندۀ رمان را دربارۀ آدمها و فضاهایی که براساس رمان شکل گرفته است، بر هم بزند؛ اما هرگاه که فیلم، مستقل از رمان دیده شده است، شرایط نقد و تحلیل آن هم متعادل‌تر بوده است.
دربارۀ فیلم تنگسیر نیز این‌گونه است؛ منتقدان برخلاف تماشاگران، در مواجهه با تنگسیر امیر نادری با یکدیگر هم‌رأی نیستند! اما گذشته از میزان ارزش‌گذاری آنها، بیشترشان به مقایسۀ کتاب صادق چوبک با فیلم می‌پردازند و نادری که برای خود رسالتی قائل است، به این موضوع اعتراض دارد و ضمن اشاره به برخورد مستقل خود، می‌گوید: «من برای ساختن تنگسیر به کتاب اکتفا نکردم؛ چون این ماجرا 49 سال پیش در بوشهر اتفاق افتاده، چندبار به بوشهر رفتم و آنجا با افرادی که ماجرای زارمحمد را به چشم دیده بودند، مصاحبه کردم و از روی آن سناریوی فیلم را تنظیم کردم. این را هم بگویم که تمامی مکانهای فیلم کاملاً واقعی و مستند هستند و حتى چند پیرمرد که در جوانی شاهد این ماجرا بودند، در فیلم هم شاهد بازسازی صحنه‌های داستان بودند و البته، به کتاب چوبک و همچنین به عقیدۀ نویسنده سعی کرده‌ام وفادار باشم. منظورم اصل داستان است اما آنچه که می‌خواهم بگویم اینکه من قصۀ تنگسیر را از صافی ایده‌ها، دریافتها، ذهنیات و یافته‌های خود عبور داده‌ام» (نک‍ : امید، 650).
هرچند بسیاری از صحنه‌های فیلم برگرفته از رمان چوبک است، اما در این میان، تفاوتهای آشکاری نیز وجود دارد؛ برای مثال، نمایش مراسم تعزیه و شبیه‌خوانی است که امیر نادری با الهام از جریانهای روشن‌فکری و جهت‌گیری مبارزات آشکار و نهان سیاسی در ایران دهه‌های 1340 و 1350 ش بدان پرداخته است؛ همچنین در یکی از صحنه‌های درگیری مردم با تفنگچیهای حکـومتی در محله‌های بـوشهر، زارمحمد ــ کـه به‌سبب دفاع از حـق خود، مردم او را «شیرمحمد» می‌نامند ــ رهبری شورش را برعهده می‌گیرد؛ اما چنین کارکردی در رمان وجود ندارد. کوشش چوبک بر آن است که با بیان حالات روحی و روانی شخصیتها، به‌ویژه شخصیت تنگسیر، انگیزه‌های لازم را برای خیزشی فردی که در ضمن، حمایت غیرمستقیم مردم را نیز در پی دارد، رشد دهد (ذیحق، بش‍ ‌)؛ همچنین، در فیلم اشاراتی وجود دارد که مخصوص خود نادری است؛ مانند موضوع چاه‌زدن که در نخستین صحنۀ فیلم دیده می‌‌شود (حقیقت، 72). در پایان فیلم، که زارمحمد شخصیتهای منفی داستان را به سزای کارهایشان می‌رساند، با حمایت مردم موفق به فرار می‌شود تا همراه خانواده‌‌اش پیش از دستگیری، از راه دریا بوشهر را ترک کند.
منتقدان سینمایی، تنگسیر را چه در اکران نخست و چه در سالهای بعد، چندان جدی نگرفتند؛ اما برخلاف آنها، مردم از فیلم استقبال کردند. تنگسیر از پرفروش‌ترین فیلمهای سال 1352 ش بود و در دوران انقلاب، بار دیگر کشف شد و حتى سر از مساجد درآورد و کسانی هم که هرگز مشتری سینما نبودند، این فیلم را تماشا کردند؛ زیرا در این فیلم، صدای اسلامِ ستیزنده‌ای را می‌شنیدند که در مقابل ظلم سکوت نمی‌کرد (عشقی، 100).
فیلم تنگسیر محصول سازمان سینمایی پیام، به کارگردانی و نویسندگی امیر نادری، و به تهیه‌کنندگی علی عباسی در 1352 ش ساخته شد. فیلم‌بردار آن نعمت حقیقی، و سازندۀ موسیقی متن نیز لوریس چکناواریان است. فیلم در قالب 35 میلی‌متری، و به صورت اسکوپ و رنگی، در 120 دقیقه تهیه شده است (امید، 667).

مآخذ

امید، جمال، تاریخ سینمای ایران، تهران، 1374 ش؛ حقیقت، محمد، «به جست‌وجوی تو به ماه خواهم رفت»، فیلم، تهران، 1385 ش، س 24، شم‍ 344؛ ذیحق، علیرضا، «سفر به تنگسیر سینما»، ماندگار (مل‍ ‌)؛ عشقی، بهزاد، « تنگسیر: روایت چوبک و روزگار نادری»، فیلم، تهران، 1383 ش، س 22، شم‍ 327؛ نیز:

Mandegar, www. mandegar. Info / 1387 / mordad / a-zihagn2.asp.

وحید وحیدیان