تزویج نامه

تَزْویجْ‌نامه، اثری منظوم و کوتاه از باقر ناجی قزوینی (1254-1303 ق / 1837-1886م)، در شرح آداب، تشریفات و مراسم خواستگاری و ازدواج.
اهمیت این منظومه در آن است که شاعری با دقت و با شرح همۀ جزئیات، آداب و رسوم دورۀ خود را برای نخستین بار در تاریخ ادبیات فارسی به نظم درآورده است؛ ازاین‌رو باید از آن به‌عنوان سندی بااهمیت در مطالعات تاریخی فرهنگ مردم ایران یاد کرد. البته اشاره به آداب و رسوم ازدواج در ادبیات فارسی کم نیست، ولی نه به این تفصیل؛ مثلاً از متقدمان می‌توان به فردوسی اشاره کرد که در چند جا برخی از آداب عروسی ایرانیان را وصف کرده است (1 / 93-103، 257- 258، 2 / 302-305)، و از معاصرانِ سرایندۀ تزویج‌نامه نیز می‌توان به منتخب‌السادات جندقی اشاره کرد که در منظومۀ نوش‌نامه مواردی از این آداب را یاد کرده است (نک‍ : آل داود، «نوش‌نامه ... »، 163بب‍ ). اما آنچه تزویج‌نامه را از چنین آثاری متمایز می‌کند، شرح اختصاصی آداب و رسوم ازدواج است.
ناجی قزوینی در لاهیجان متولد شد و دوران کودکی را در همان شهر گذراند، بعد به قزوین آمد و تحصیلات خود را ادامه داد، سپس به برخی از شهرهای دیگر رفت و سرانجام به قزوین برگشت و شغل منشی‌گری را در حکومت محلی بر عهده گرفت (گلریز، 2 / 582-583؛ دیوان‌بیگی، 1779-1782). وی شاعری هزل‌سرا بود، اما هجویاتش ــ با آنکه او را شاعر «هاجی» خوانده‌اند ــ ‌در مقایسه با برخی هزلیات شاعران هم‌عصرش، زبانی ملایم و بذله‌گو دارد (آل داود، مقدمه بر ... ، 11). اما به‌رغم این زبان ملایم، محمد‌حسن خان اعتماد‌السلطنه، نسخه‌های یکی از کتابهایش را به‌سبب هزل آتش زده است (نک‍ : ص 396).
ناجی با آنکه خود را «بهین امیرالملک سخن» (نک‍ : آل داود، همانجا) خوانده، شاعری متوسط است که اهمیت اشعار او نه در ادبیت آنها، بلکه در طرح برخی مسائل اجتماعی آن دوره است. مثلاً در یکی از اشعارش ضمن بیان تنگ‌دستی خود به بسیاری از ضروریات زندگی آن دوره، از‌جمله غذاها اشاره می‌کند: در کیسه نه مایۀ معاشی است / در کاسه نه کوفته، نه آشی است / / در خمره نه لپه و نه ماشی است / در سفره نه گرده، نه لواشی است ( گلچینی ... ، 89).
دیوان ناجی تا‌کنون به طور کامل چاپ نشده است، اما دبیرسیاقی گزیده‌ای از آن را، به همراه تزویج‌نامه که مشهورترین اثر ناجی است، از 1314 ق / 1896 م تاکنون چند بار چاپ کرده که آخرین آنها به تصحیح آل داود صورت گرفته است. ارجاعات مقالۀ حاضر نیز به همین چاپ است.
تزویج‌نامه در قالب مثنوی و بر وزن فاعلاتن مفاعلن فعلن، در 241 بیت سروده شده است. شاعر پس از یک مقدمۀ کوتاه در ستایش خداوند و نعت پیامبر اسلام (ص)، به شرح خواستگاری و ازدواج خود ذیل 10 عنوان می‌پردازد. ناجی دلاله‌ای را طلب می‌کند و از وی می‌خواهد که دختری مناسب حال وی برایش پیدا کند. دختر مطلوب از نظر ناجی دختری است که به ظاهر باید «جعد‌گیسو و یاسمین‌اندام» و از نظر اخلاقی قانع باشد، به گونه‌ای که به «نان و پنیر» بسازد و به جای حریر و «اطلس شام و ترمۀ کشمیر» به «رخت کرباسی که هر ذرع آن دو عباسی» است، سر کند (ص 24-25). همچنین از خانه کم بیرون برود و حتى در ماه محرم نیز به بهانۀ رفتن به تکیه خانه را ترک نکند و زنان قوم و خویش و اهل محل را به خانه نیاورد، اما در مقابل از میهمانان شوهر به‌خوبی پذیرایی کند (نک‍ : ص26-27).
 دلاله مهلت می‌خواهد و پس از مدتی دختری مناسب پیدا می‌کند. در ادامه به مسائلی مانند شرح وضعیت داماد برای خانوادۀ دختر، شرح چگونگی پذیرایی در زمان خواستگاری، ذکر جزئیات مَهریه و «نقد و جنس»‌هایی که داماد باید بپردازد، تعداد میهمانانی که از طرف خانوادۀ عروس معین شده‌اند، چگونگی پذیرایی از آنها در شبهای عروسی، و مسائلی از این قبیل می‌پردازد. از نکات جالب توجه اینکه خانوادۀ دختر از میان سؤالات مختلفی که از دلاله می‌کنند، یکی دربارۀ سن داماد، دیگری دربارۀ عزب بودن و یا تأهل وی، و یکی هم دربارۀ شغل و میزان درآمد او ست (ص 29). و از نکات جالب دیگر دادن «زیر‌زبانی» به عروس است: آن زمان هم که اشرفی است به کار / گویمت بر چیست این مقدار / / تا به زیر زبان عروس نهد / تا به اقرار تو لسان بدهد (ص 35).
از تزویج‌نامه چند نسخۀ خطی وجود دارد که در برخی از آنها شمار بیتها، عنوان منظومه، و نیز عنوانهای فرعی با آنچه در نسخۀ چاپی مورد استناد این مقاله آمده، متفاوت است؛ مثلاً یکی از نسخه‌های کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران 260 بیت، و نسخه‌ای دیگر از همین کتابخانه 238 بیت دارد. در نسخۀ اول عنوانهای فرعی نیز با نسخۀ چاپی متفاوت است، به‌سبب آنکه عنوانهای فرعی این نسخه خود مبین برخی از آداب و رسوم ازدواج است. این عنوانها بدین شرح‌اند: مهلت خواستن کسان دختر که استخاره و استشاره نمایند؛ فرستادن دلاله به طلب دختر به شرایطی که ذکر می‌شود؛ آمدن دلاله و پیدا کردن دختر؛ پرسیدن کسان دختر از دلاله اسم و رسم و شغل ناجی را؛ معرفی کردن دلاله ناجی را نزد کسان دختر؛ رفتن دلاله به طلب جواب و انجام گفت‌وگوی عملی ایشان؛ تفصیل آنچه صداق و غیره در عروسی خواسته‌اند؛ تفصیل آنچه لازمۀ عقد است از نقد و جنس که باید داد؛ تفصیل لیالی ولیمه؛ و تفصیل لیلةالزفاف (آل داود، مقدمه بر، 14- 15).

مآخذ

آل داود، علی، مقدمه بر تزویج‌نامه (نک‍ ‍: هم‍ ، ناجی قزوینی)؛ همو، « نوش‌نامه: منظومه‌ای غنایی از عصر مشروطه»، نامۀ پارسی، تهران، 1378 ش، س 4، شم‍ 4؛ اعتماد‌السلطنه، محمد‌حسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1377 ش؛ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1366 ش؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، تهران، 1386 ش؛ گلریز، محمد‌علی، مینودر یا‌ باب‌الجنة قزوین، تهران، 1368 ش؛ ناجی قزوینی، باقر، تزویج‌نامه، به کوشش علی آل داود، تهران، 1388 ش؛ همو، گلچینی از دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، قزوین، 1379 ش.

محمد جعفری (قنواتی)