ترکه بازی

تَرْکه‎بازی، یا چوب‎بازی، بازی نمایشی با حرکاتی موزون با استفاده از چوب حمله (ترکه) و چوب دفاع همراه با اجرای ضرب‌آهنگ ساز و دهل.
هدف از رواج این بازی میان ایرانیان مانند برخی از بازیهای دیگر، آمادگی جوانان برای جنگاوری و دفاع از مرزوبوم، و مقابله با دشمنان احتمالی بوده است. آموزش این بازی با حالتی شاد و مفرح از کودکی با چوب آغاز می‎شد و به‌تدریج با افزوده‌شدن سن کودکان این چوبها تبدیل به شمشیر می‎شد تا جنگاوران بتوانند در مقابل دشمنان هماوردی کنند (نصرالله‎پور، 158- 159). اما امروزه این بازی فقط در عروسیها و شادیها و جشنها اجرا می‎شود. براساس اسناد موجود، این بازی در میان مردم ایران از دیرینگی بسیار برخوردار است، چنان‌که در متنی پهلوی، که مربوط به پرسش و پاسخ بین خسرو انوشیروان (531- 579 م) و ریدکی دانا ست، ریدک ضمن برشمردن برخی بازیها به «داربازی» اشاره می‌کند که ظاهراً همان چوب‎بازی یا ترکه‎بازی است (متون ... ، 77). 
در ترکه‎بازی دونفره، یکی از دو بازیکن با تبعیت از ضرب‌آهنگ ساز و دهل، سعی می‎کند با غافلگیر کردن حریف، با ترکه‎ای که در دست دارد، ضرباتی را به حریف که با چوب قطوری از خود دفاع می‎کند، وارد نماید که اگر موفق شد، ادامه می‎دهد، وگرنه جای ترکه و چوب عوض می‎شود. این بازی مردانه در نواحی مختلف ایران در میان کوچ‎نشینان و یک‌جانشینان ازجمله در میان اهالی فارس، بختیاریها، قشقاییها، فراهانیها و جز آنها انجام می‎شود و به عروسیها و مراسم شادی و سور اختصاص دارد. در فراهان استان مرکزی این بازی در مراسم کوسه‌ناقالدی نیز اجرا می‎شود (انجوی، 1 / 72-77). 
بازیکنان مردان جوان و میان‌سالی هستند که از کودکی به فراگرفتن اصول و حرکات موزون پا اهتمام ورزیده‎اند. این بازی در جاهای مختلف (کرمان، بختیاری، قشقایی و بردشیر) به چوب‌بازی («بازیها ... »، بش‍ ؛ کیانی، 288؛ دُرداری، 160؛ صحراشکاف، بردشیر، 94- 95؛ برای آگاهی بیشتر، نک‍ : نوربخش، 280؛ خیراندیش، 404؛ مددی، 133؛ نصرالله‎پور، 158)، چوبی در فارس (صداقت‎کیش، 130)، و رقص چوب در کهگیلویه و بلوچستان معروف است. 
در این بازی ضربه‎های چوب باید از زانو به پایین اصابت کند. در کهگیلویه و بویراحمد از پوششی به نام «چُقّه» یا «جُقّه» و پاپیچ استفاده می‎کنند. چقه را به تن کرده و پاپیچ را به دور پاها می‎بندند (امیریان، 27). قشقاییها لباسهای مخصوصی که شامل ارخالق، چُقّه و زنهاره، پاپیچ و پایتابه است، فراهم می‎کنند. با این پایتابه‌ها که بافته‎های مخصوصی‌اند، ساق پای خود را می‎پوشانند و گیوۀ نو و محکمی می‎پوشند که به‌راحتی بتوانند جست‌وخیز کنند (کیانی، 288).
نحوۀ انجام آن در ایل بختیاری به این صورت است که نوازندگان شروع به نواختن می‎کنند. سپس دو نفر با انتخاب به قید قرعه یا به صورت داوطلبانه، برای اجرای بازی پای پیش می‌نهند. آن‌گاه کمربند خود را محکم می‎کنند و کلاه بختیاری به سر می‎گذارند. پس از آن یکی از آنها با چوبی باریک (چوب حمله) به طول 1-5 / 1 متر، و دیگری با چوبی کلفت به اندازۀ 2 متر (سپر یا چوب دفاع) وارد میدان می‎شوند (ارشادی، 1044- 1045؛ هادی‎پور، 65 - 66؛ همایونی، 489). میدان بازی دایرۀ بزرگی در فضای باز است که تماشاچیان دایره‎وار دور میدان را احاطه می‎کنند و به تماشا می‎ایستند. نوازندگان در گوشه‎ای از میدان به نواختن کرنا و دهل می‎پردازند. نوع موسیقی در چوب‎بازی منحصر به ضرب‌آهنگی خاص است که با سازهایی چون کرنا و دهل نواخته می‌شود، هرچند امروزه در اجرای این نوع موسیقی از سرنا نیز بهره می‎گیرند. ضرب‌آهنگ و شدت اجرای موسیقی براساس موقعیت و صحنۀ اجرای بازی کند و تند می‎شود (داورپناه، 86).
در میان بختیاریها چوب حمله 1 متری است که ترکه خوانده می‌شود، و چوب دفاع به قطر 3 سانتیمتر و طول 5 / 1 متر دَرَک یا سپر نام دارد و از نوع چوب ارژن یا کیکم است (نصرالله‎پور، 178- 179؛ سرلک، 112؛ خسروی، 144). بختیاریها ترکه‌بازی را چوب‌بازی می‎نامند و بازی را به مفهوم رقص به کار می‎برند. در این رقص دو تن از مردان با ضرب‌آهنگ توشمالها (نوازندگان) به میدان می‎آیند. وسایل رقص آماده است: دسته‌ای ترکۀ چوبی و یک چوب قطور و بلند. یکی چوب را برمی‎دارد که باید با آن از پاهای خود دفاع کند و دیگری یکی از ترکه‎های نرم را که باید با آن به پاهای حریف حمله کند. این دو حریف سخت همدیگر را زیرنظر می‎گیرند. فرد مهاجم معمولاً ترکه را در پشت خود نگه‎می‎دارد و دو سر آن را با دو دست می‎گیرد تا در فرصت مناسبی با یکی از دستها حمله کند. حمله‎ها سخت است و اگر دفاع به موقع انجام نشود، ضربات ترکه پا را سیاه می‎کند. این رقص حمله و دفاع و آمادگی برای رزم را در بختیاریها تقویت می‎کند. حمله با ‎نتیجه باشد، ترکه و چوب میان دو بازیکن مبادله می‌شود. اگر اندکی کار به خشونت بکشد، توشمالها بلافاصله نوای آهنگ خود را به رقص دستمال عوض می‎کنند (کریمی، اصغر، 107- 108).
در کهگیلویه چوب کلفت 2 متری پایه یا دیاق، و چوب نازک 1 متری ترکه نامیده می‌شود (جعفری، 67؛ امیریان، 27). در ایزدخواست استان فارس چوب دفاع به طول 2 تا 5 / 2 متر مانند دستۀ بیل است و ترکه‌ها از چوب تر به طول 110 تا 120 سانتیمتر تهیه می‌شوند که اغلب از چوب آلوزرد، بادام، آلوسیاه، به، ارژن و گز است (رنجبر، 356). 
در آباده چوب دفاع 5 / 1 تا 2 متر و چوب حمله، ترکه‎ای سخت و نشکن به طول تقریباً 70 سانتیمتر است که معمولاً از درخت انار بریده می‌شود (صداقت‎کیش، 130-131؛ کریمی، زهرا، 76؛ برای آگاهی بیشتر، نک‍ : «بازیها»، بش‍ ؛ حبیبی، 448؛ نصرالله‎پور، 158). 
 در ایزدخواست بازیکنان ابتدا با نوای ساز و دهل چند دور به دور میدان می‎چرخند و سپس با ضرب‌آهنگ کند شروع به بازی می‎کنند و همگام با ضرب‌آهنگ موسیقی حرکات تندتر می‎شود. کسی که چوب دفاع را در دست دارد، ته قسمت پایین آن را در دست می‎گیرد و بالای آن را به شانه‎اش تکیه می‎دهد و اطراف میدان حرکت می‎کند. حرکت پاها به این شکل است که یک پا به زمین است و یک پا از زانو تا شده، و پایی که به زمین است، یک قدم به جلو جستن می‎کند و بعد به همان شکل جای پاها عوض می‎شود. بازیکنی که ترکه در دست دارد، حرکت پاهایش مانند بازیکن دیگر است و ترکه را درحالی‌که در یک دست دارد، دور سرش می‎‎گرداند و یا مقابل بازوی چپ و پا راست می‎گرداند. بدین ترتیب سه‌چهار دور اطراف میدان می‎گردند. سپس فردی که چوب دفاع را در دست دارد، ته آن را به زمین می‎گذارد و درحالی‌که کمی به جلو خم شده، آماده می‎ایستد و پاهایش که یکی جلو و دیگری عقب‎تر است، از ته چوب دفاع دور نگه می‎دارد. آنکه ترکه را در دست دارد، سر و ته آن را با دو دست در بالای سرش می‎گیرد و به چپ و راست می‎برد (رنجبر، 356-357) و با حرکات گمراه‌کننده سعی می‎کند، تمرکز حریف را به هم بزند و او را غافلگیر کند تا در یک فرصت مناسب ضربۀ خود را فرود آورد و به پای او بزند و آنکه چوب دفاع را در دست دارد، آن را به چپ و راست می‎برد تا چوب را از خود دور کند و این حمله و گریز که سرانجام فرد مدافع را به عقب می‌راند، از ابتدای بازی تا پایان ممکن است یکی دومرتبه تکرار شود تا در یک لحظه آن‌که ترکه در دست دارد، به پای حریف بزند. در این صورت اگر حریف به‌خوبی از خود دفاع کند، ضربه به چوبش می‎خورد (صحراشکاف، قانون ... ، 89). اگر ترکه به پای حریف اصابت نکند، جای بازیکنان عوض می‎شود و بازی ادامه می‎یابد. اگر این دو بازیکن خسته ‎شوند، دو نفر دیگر چوبهای دفاع و حمله را در دست می‎گیرند (رنجبر، 357). در برخی جاها مانند لرستان و کرمان بازنده و برنده چوبهایشان را عوض می‎کنند («بازیها ... »، بش‍‌ ؛ عسکری‌عالم، 136).

مآخذ

 ارشادی، عیدی‎محمد، فرهنگ بختیاری، تهران، 1388 ش؛ امیریان، فریدون، بازیهای محلی استان کهگیلویه و بویراحمد، تهران، 1370 ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشنها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، 1352 ش؛ «بازیهای محلی کرمان»، کارگزاران، تهران، فروردین 1386 ش؛ جعفری، محمدجعفر، عرف و عادت در کهگیلویه و بویراحمد، یاسوج، 1388 ش؛ حبیبی فهلیانی، حسن، ممسنی در گذرگاه تاریخ، شیراز، 1371 ش؛ خسروی، عبدالعلی، فرهنگ بختیاری، تهران، 1368 ش؛ خیراندیش، مهدی، بل بر بلندای فارس، شیراز، 1389 ش؛ داورپناه، افشین، «سنخ‎شناسی موسیقی در فرهنگ بختیاری»، فصلنامۀ موسیقی، تهران، 1382 ش، س 6، شم‍ 21؛ دُرداری (فولادی)، نوروز، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایل بزرگ قشقایی، شیراز، 1388 ش؛ رنجبر، حسین و دیگران، سرزمین و فرهنگ مردم ایـزدخواست، آیات، 1373 ش؛ سرلک، رضا، آداب و رسوم و فرهنگ عـامۀ ایـل بختیاری چهارلنگ، تهران، 1385 ش؛ صحراشکاف، پرویز، بردشیر (شیر سنگی)، قم، 1388 ش؛ همو، قانون نانوشتۀ قوم بختیاری: خین و چو، اهواز، 1384 ش؛ صداقت‎کیش، جمشید، بازیهای محلی آباده، بی‌جا، 1360 ش؛ عسکری‌عالم، علی‎مردان، ادبیات شفاهی قوم لر، تهران، 1388 ش؛ کریمی، اصغر، سفر به دیار بختیاری، تهران، 1368 ش؛ کریمی، زهرا و محمد اکبری، آداب و رسوم و فرهنگ عامۀ احمدآباد جرقویه، تهران، 1388 ش؛ کیانی، منوچهر، سیه‎چادرها، تهران، 1371 ش؛ متون پهلوی، به کوشش جاماسب ـ آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران، 1371 ش؛ مددی، حسین، نماد در فرهنگ بختیاری، اهواز، 1386 ش؛ نصرالله‎پور، علی‎اصغر، رقص، رامش، نیایش، کرمانشاه، 1386 ش؛ نوربخش، حسین، بندر لنگه در ساحل خلیج‎فارس، بندرعباس، 1358 ش؛ هادی‎پور بروجنی، مژگان، بازیهای بومی و محلی چهارمحال و بختیاری، اصفهان، 1371 ش؛ همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، 1371 ش.

مهدیه خواجگان