تاریخ و فرهنگ زورخانه

تاریخ و فَرْهَنْگِ زورْخانه، کتابی دربارۀ بنیادهای ورزش باستانی ایران، زورخانه و آداب و اصطلاحات مربوط به آن، نوشتۀ غلامرضا انصاف‌پور (1308- 1379 ش / 1929-2000 م).
کتاب دربارۀ پیشینه، آیینها، واژه‌ها، اصطلاحات، و حرکات ورزشی ویژۀ زورخانه است؛ و به سبب آنکه نویسنده دربارۀ «گروههای اجتماعی زورخانه‌رو» هم پژوهشهایی نموده، این عنوان نیز به عنوان اصلیِ روی جلد، افزوده شده است.
این کتاب در 3 بخش نوشته شده است:
بخش اول: تاریخ زورخانه، شامل بنیادهای ورزش زورخانه‌ای در ایران باستان؛ پیشینۀ آیینهای زورخانه‌ای در میان عیاران و شاطران؛ فتوت (جوانمردی)؛ آیین رفتار پهلوانان و عیاران ایران؛ آثار و مظاهر زورخانه و ورزشهای رایج در دورۀ اسلامی؛ سیر تاریخ زورخانه؛ آداب کُشتی‌گرفتن تا قرن 13 ق؛ زورخانه از قرن 7 تا 12 ق؛ طومار افسانۀ پوریای ولی؛ تطور نام زورخانه؛ رواج مجدد کشتی پهلوانی از قرن 7 ق به بعد؛ عملیات زورگری؛ گُل کشتی؛ اسامی پهلوانان؛ اوضاع زورخانه‌ها و فعالیتهای پهلوانان در دورۀ قاجار؛ گروههای اجتماعی زورخانه‌رو؛ آخرین گروههای اجتماعی زورخانه‌رو؛ زورخانه در پایان دورۀ انحطاط و آغاز دورۀ جدید.
بخش دوم: فرهنگ آداب و اصطلاحات.
بخش سوم: عملیات ورزش باستانی (زورخانه‌ای)؛ سنگ و سنگ گرفتن؛ شنا (شنو رفتن)؛ خم‌گیری؛ گونه‌های میل‌ورزی؛ چرخ و گونه‌های چرخیدن و پای‌زدن؛ کباده و کباده‌زدن؛ دعاکردن؛ نام زورخانه‌ها و مرشدهای معروف.
تاریخ و فرهنگ زورخانه از نخستین کتابهایی به شمار می‌رود که دربارۀ تاریخ و فرهنگ یکی از مهم‌ترین نهادهای فرهنگی و اجتماعی مردم ایران نوشته شده است (1353 ش). پیش از آن، تاریخ ورزش باستانی ایران را بیضایی در 1337 ش منتشر کرده بود. به‌هرحال، کتاب تاریخ و فرهنگ زورخانه، در روزگار خود، در آگاهی بخشیدن به دوستداران زورخانه و چگونگی کارکرد این نهاد مردمی، نقش داشته است. کتاب در آغاز دارای فهرست مطالب است که در نگاه نخست، خواننده را از محتویات آن آگاه می‌سازد. همچنین تصاویر متعددی از صحنه‌های زورخانه و حرکات ورزشی در میان مطالب دیده می‌شود. از دیگر ویژگیهای کتاب نُتهایی است که از آهنگهای مرشد زورخانه و آهنگهای ضربی ثبت و ضبط شده است. کتاب دارای نثری خوب و ساختاری منطقی است و این روند از آغاز تا پایان دیده می‌شود.
مطالب کتاب به‌طورکلی فاقد ارجاعات دقیق به مفهوم امروزی است. در چاپ 1353 ش، به جای «مقدمه» تنها توضیحی کوتاه آمده است. برخی از مطالب کتاب تکراری است؛ به عنوان نمونه، پیوستن ناصرالدین خلیفۀ عباسی به گروه جوانمردان و دربرکردن «سراویل فتوت» با انشایی کاملاً همانند، در صفحات 47 و 157 آمده است.
در بحث از «شاطران» (ص 31-36)، به نظر می‌رسد که این گروه اجتماعی، چندان ربطی به زورخانه نداشته‌اند و در هیچ مأخذی از رفت و آمد آنها به زورخانه نشانی دیده نمی‌شود.
غیر از عیاران، اهل فتوت و جوانمردان، گروهی از اهل تصوف نیز با زورخانه ارتباط داشته‌اند، که جای این گروه در کتاب خالی است. برخی بر این باورند که ارتباط صوفیان با زورخانه، به‌ویژه در روزگار صفویه بسیار بالا گرفت، بر شمار زورخانه‌ها افزوده شد و زورخانه، خود مرکزی برای صوفیگری گردید. پیش‌تر نیز از زورخانه، پهلوانانی برخاسته‌اند که خود اهل تصوف بوده‌اند، چنان‌که «پوریای ولی» هم صوفی و هم پهلوان بوده است و نیز صوفیان، مانند اهل زورخانه، حضرت علی (ع) را پیشوای بزرگ خود می‌دانستند (رهبری، 69).
با اینکه در کتاب، دربارۀ زوال تشکیلات فتوت از کتاب ارزش میراث صوفیه استفاده شده (نک‍ : ص 165)، ولی شگفت‌آور است که نظر مؤلف آن دربارۀ ارتباط صوفیان با زورخانه نادیده گرفته شده است. به نوشتۀ عبدالحسین زرین‌کوب، در ورزش باستانی و تشکیلات زورخانه، نفوذ تصوف بارز است؛ نه فقط برخی از اصطلاحات پهلوانان مانند مرشد، طهارت، رخصت، کسوت، ازار، حرمت لنگ و صفای قدم، صبغۀ تصوف دارد، بلکه در بعضی از آداب ورزش باستانی نیز تأثیر تصوف پیدا ست ( ارزش ... ، 177). زرین‌کوب در جایی دیگر نوشته است که کمال مطلوب اخلاقی زورخانه، مبتنی است بر حرمت پیران، و مراتب این پیران با عنوانهای پیش‌کسوت، میاندار، کهنه‌سوار، پهلوان و مرشد، همگی یادگار تأثیر تصوف‌اند (جست‌وجو ... ، 351).
دربـارۀ «بنیادهـای ورزش زورخانه‌ای در ایران باستان» (نک‍ : ص 3-10)، مأخذ معتبری مانند نوشته‌های مهرداد بهار، نادیده گرفته شده است. بهار در مقاله‌ای همانندیهای بسیاری میانِ معابد مهری اروپایی و ساختمان زورخانه، میان آیین مهر و آیین زورخانه، و میان شخصیت مهر و شخصیت پهلوانی دریافته است («ورزش ... »، 7-17، نیز نک‍ : جستاری ... ، 206-214).
بهار افزوده است که وجودِ این همه همانندی میان آیین مهر و آیین زورخانه هرکس را به این اندیشه وامی‌دارد که ممکن است آیین پهلوانی برگرفته از آیین مهر باشد (همان، 213-214).
کتاب تاریخ و فرهنگ زورخانه در 1353 ش در تهران به وسیلۀ انتشارات وزارت فرهنگ و هنر (مرکز مردم‌شناسی ایران) به چاپ رسیده و در 1386 ش، از سوی نشر اختران تهران، تجدید چاپ شده است.

مآخذ

انصاف‌پور، غلامرضا، تاریخ و فرهنگ زورخانه، تهران، 1353 ش؛ بهار، مهرداد، جستاری در فرهنگ ایران، تهران، 1386 ش؛ همو، «ورزش باستانی ایران و آیین مهر»، فرهنگ و زندگی، تهران، 1351 ش، شم‍ 10؛ رهبری، عباس، «گود مقدس زورخانه را حرمت نهیم»، تلاش، تهران، 1347 ش، شم‍ 14؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران، 1356ش؛ همو، جست‌وجو در تصوف ایران، تهران، 1367ش.

محسن احمدی