هایک میرزایانس، موزه حشره شناسی

هایک میرزایانس، موزۀ حشره‌شناسی \ mūze-ye hašare-šenāsī-ye hāyk mīrzāyāns \ ، موزه‌ای دولتی واقع در بزرگراه چمران، خیابان یمن، شهرداری منطقۀ 1 تهران. 
علم حشره‌شناسی تا پیش از سدۀ 13 ش / 19 م در ایران ناشناخته بود؛ اما سرانجام به کمک حشره‌شناسان و برخی از کشورهای اروپایی، به‌ویژه روسیه، ایرانیان نیز با این علم آشنا شدند. نمونه‌هایی که این حشره‌شناسان جمع‌آوری و شناسایی کرده‌اند، هنوز در بعضی از موزه‌های خارجی وجود دارد. 
در 1298 ش / 1319 م جلال افشار پس از پایان تحصیلات عالیه در روسیه به ایران بازگشت و تدریس و تحقیق در زمینۀ حشره‌شناسی و جانورشناسی را در مدرسۀ برزگران آغاز کرد و سپس در 1302 ش واحدی کوچک به نام ادارۀ تشخیص محلی آفات و مبارزه با آفات را بنیان نهاد. این اقدام او آغاز رسمی تحقیقات و کار اجرایی شناسایی، جمع‌آوری و مجموعه‌سازی از حشرات ایران توسط خود ایرانیان به شمار می‌رود. جلال افشار در همین سالها در دانشکدۀ کشاورزی کرج، موزۀ حشره‌شناسی و جانورشناسی را ایجاد کرد. وی در 1322 ش در وزارت کشاورزی آن زمان آزمایشگاه حشره‌شناسی و دفع آفات را در دو اتاق کوچک تأسیس نمود. در 1324 ش چند حشره‌شناس و گیاه‌پزشک روسی و نیز چند جوان دانش‌آموختۀ دانشکدۀ کشاورزی کرج از شاگردان افشار، ازجمله هایک میرزایانس به این آزمایشگاه پیوستند. هریک از این جوانان بعدها چهره‌ای نام‌آور در رشته‌های مختلف گیاه‌پزشکی، حشره‌شناسی، بیماری‌شناسی گیاهی و گیاه‌شناسی شدند. 
مهندس هایک میرزایانس (1299- 1378 ش) که در 1323 ش موفق به دریافت گواهی‌نامۀ مهندسی کشاورزی از دانشگاه تهران شد، در اعتلای دانش حشره‌شناسی ایران بسیار کوشید. او همراه با همکارانش توانست تشکیلاتی را در وزارت کشاورزی آن زمان تأسیس نماید که امروزه مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور نام دارد. میرزایانس بیش از 5 دهه در علم حشره‌شناسی طرحهای بسیاری را به اجرا گذاشت و با نگارش صدها مقاله و کتاب و تربیت دانشجویان، کمک شایانی به علم حشره‌شناسی در ایران کرد. 
میرزایانس که با علاقه‌ای کم‌نظیر به جمع‌آوری و شناسایی حشرات ایران می‌پرداخت، تخصص اصلی خود را شناسایی و رده‌بندی ملخها (راست‌بال‌مانندها) برگزید و در این راه به چهره‌ای شناخته‌شده در میان ملخ‌شناسان جهان بدل شد. 
در 1342 ش که مؤسسۀ تحقیقات آفات و بیماریهای گیاهی رسماً گشایش یافت، قسمت رده‌بندی حشرات به‌عنوان یکی از تقسیمات مهم مؤسسه در طبقۀ سوم ساختمان مرکزی آن در یک سالن بزرگ جای گرفت. در این دوره نزدیک به 50 هزار نمونۀ اتاله‌شده و شماری نیز به صورت اتاله‌نشده در این موزه وجود داشت. در 1343 ش نسلی جدید از دانش‌آموختگان رشتۀ دفع آفات (گیاه‌پزشکی) دانشکدۀ کشاورزی کرج به مؤسسه پیوستند. با آمدن آنان کار جمع‌آوری و شناسایی حشرات ایران با سرعتی بیشتر، و سفرهای علمی برای جمع‌آوری از نقاط مختلف کشور همراه شد. با تبدیل این واحد به بخش طبقه‌بندی حشرات، میرزایانس به سمت رئیس بخش انتخاب شد. در این دوران افزون بر محققان موجود در بخش، شماری تکنسین نیز برای اتالۀ حشرات و اتیکت‌زنی و مجموعه‌سازی به کار گرفته شدند. در این دوره شمار نمونه‌های جمع‌آوری شده به طور جهشی و ناگهانی و در مدتی نزدیک به 15 سال به حدود دو میلیون نمونه رسید. 
در 1347 ش طرح ملی و مستمر جمع‌آوری، بررسی و شناسایی فون حشرات ایران تصویب شد و به اجرا درآمد که در نتیجۀ آن فعالیتهای بخش در چارچوبهای مشخص قرار گرفت. در همین سالها حشره‌شناسان خارجی نظیر ژان بارو، مورالس آگاسینو، گونترا برت، هانیتر فالکز، و لاوالی، به صورت مقطعی به این بخش موزه پیوستند و حشره‌شناسانی چون آمزل و پتروویچ نیز با مسافرتهایی به ایران، به همکاری با این بخش پرداختند. نتیجۀ این فعالیتها سبب شد که این موزه چه در داخل و چه در خارج کشور از شهرتی خاص برخوردار گردد. 
در اوایل دهۀ 1350 ش ساختمان بزرگ موزه در قسمت 15هکتاری مؤسسه تکمیل شد و بخشهای پایه، ازجمله بخش رده‌بندی حشرات، گیاه‌شناسی و جانورشناسی کشاورزی به این ساختمان انتقال یافت. طبقۀ دوم ساختمان به موزۀ حشرات و محل کار بخش واگذار گردید. در 1351 ش، آلمانیها یک نمونه از قفسه‌های خاص نگهداری حشرات را که ابداع دانشگاههای کرنل و کالیفرنیا بود، برای تجهیز بخش و نوسازی مجموعۀ حشرات به بخش اهدا کردند. هنرستان صنعتی ایران از روی این نمونه 120 قفسۀ مشابه نمونۀ آلمانی ساخت که حدود 20 قفسه به آزمایشگاههای مؤسسه در شهرستانها فرستاده شد. درواقع 100 قفسه با 000‘4 جعبه برای بخش باقی ماند که هم‌اکنون در 4 سالن بزرگ چیده شده است و شمار بسیاری از حشرات تعیین‌نام‌شدۀ ایران و نمونه‌های زیبایی نیز از مناطق گرمسیری را در خود جای داده‌اند. 
در دهه‌های 1340 و 1350 ش مسافرتهای علمی مشترک محققان بخش و گروههای خارجی مرکب از حشره‌شناسان بنام رواج داشت. آخرین سفر در اواسط دهۀ 1350 ش بـه دور ایران نزدیک به 000‘15 کمـ در 100 روز طی شد. حاصل این مسافرتها جمع‌آوری صدها هزار نمونۀ حشره و بسیاری نمونۀ گیاه و گردآوری حجم عظیمی از اطلاعات اکولوژیک بود. پس از پیروزی انقلاب و آغاز جنگ عراق با ایران، این نوع مسافرتها به طور کامل قطع شد. 
در بهار 1378 ش، پس از درگذشت مهندس هایک میرزایانس، به پیشنهاد وزیر کشاورزی وقت، این مجموعه به افتخار بنیان‌گذار آن، «موزۀ حشرات هایک میرزایانس» نامیده شد. 
در این موزه مجموعه‌ای غنی از حشرات کشور نگهداری می‌شود که به‌جز مطالعات شکل‌شناسی، در تحقیقات مولکولی و استخراج ژنوم کاربرد دارند. این موزه نزدیک به 4 میلیون نمونه از حشرات ایران و چند هزار نمونه از حشرات، به‌ویژه پروانه‌های بزرگ و زیبای نواحی گرمسیری جهان را در خود جای داده است. تاکنون میان 20 تا 25 هزار گونه و زیرگونه از حشرات ایران موجود در این موزه شناسایی شده که فهرست آنها به‌تدریج در حال انتشار است. حشرات این موزه در رده‌های سخت‌بال‌پوشان، بال‌پولک‌داران، راست‌بال‌مانندها، جوربالان، نیم‌بالان و تریپسها، بال‌غشاییان، دوبالان، سفیدبالکها، پسیلها، بال‌ریشک‌داران، موریانه‌ها و حشرات پِست (آفت)، شپشکها، ناجوربالان، زنجرکها و شته‌ها، کنه‌ها و عنکبوتها تقسیم‌بندی شده‌اند. این موزۀ بزرگ دارای صدها نمونه تیپ و پاراتیپهای مختلف است که بر ارزش علمی آن می‌افزاید. 
بخش تحقیقات رده‌بندی حشرات به کمک کتابخانۀ بزرگ و گنجینۀ حشرات موزه از دهه‌های پیش مرجع رسمی تشخیص حشرات و آفات حشره‌ای و پاسخ‌گوی بخشهای دیگر مؤسسه و مراکز تحقیقاتی استانها، سازمان حفظ نباتات، دانشگاهها و دانشکده‌های مختلف، نهادهای علمی و آموزشی و تحقیقاتی کشور و نیز بخش خصوصی بوده است و هم‌اکنون با اجرای طرح بزرگ ملی و چندین طرح دیگر می‌کوشد تا مطالعۀ فون حشرات ایران را توسعه بخشیده، روز به روز بر غنای علمی و ویژگیهای کمی و کیفی موزه و بخش بیفزاید. 
موزۀ هایک میرزایانس و بخش تحقیقات رده‌بندی حشرات همه‌ساله پذیرای شماری از دانشجویان به‌عنوان کارآموز حشره‌شناسی و استادان و دانشجویان دانشگاهها و مراکز علمی و تحقیقاتی است. این بخش از سالها پیش میزبان انجمنهای حشره‌شناسی ایران و بیماری‌شناسی گیاهی ایران بوده، و با اختصاص مکانهای مناسب برای استقرار دفاتر و کتابخانه‌های آنها کوشیده است تا محلی مناسب برای تجمع و مراجعۀ حشره‌شناسان و بیماری‌شناسان گیاهی کشور باشد. 
این موزه از نظر علمی و نیز برای تبادل نمونه‌های حشره با موزه‌های خارجی در ارتباط است و معمولاً بیشترین ارتباط در زمینۀ گونه‌هایی است که نخستین‌بار شناسایی می‌شوند. 

مآخذ

 بروشور راهنمای موزۀ حشرات هایک میرزایانس، 1390 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف، 18 / 7 / 1390 ش؛ منظری، شهاب (مدیر و کارشناس بخش تحقیقات و رده‌بندی حشرات موزۀ حشرات هایک میرزایانس)، مصاحبه با مؤلف، 18 / 7 / 1390 ش. 

مسیح موسوی‌زادگان