هنر ایرانی، باغ-موزه

هنر ایرانی، باغ ـ موزه \ bāq-mūze-ye honar-e īrānī \ ، باغ ـ موزه‌ای واقع در خیابان شهید دربندی (مقصودبیک سابق)، چهارراه دکتر حسابی، خیابان دکتر حسابی، در محلۀ الٰهیه. 

این باغ به همراه بناهای قدیمی آن، در گذشته محل زندگی سپهبد احمد امیراحمدی ــ نخستین کسی که در ایران به دستور رضا شاه در 1308 ش به درجۀ سپهبدی رسید ــ و خانوادۀ او بوده است (مرسلوند، 1 / 268). 
براساس روایات شفاهی منقول از اهالی قدیمی محلۀ الٰهیه، زمین این باغ در ابتدا گندمزاری پرمحصول بود که رضا شاه پس از بازدید، آن را به سپهبد امیراحمدی اهدا کرد. به موجب روایتی دیگر، سپهبد امیراحمدی این باغ را در 1305 ش از معزّالسلطنه (پدر دکتر حسابی)، به نام همسر خود، توران مهاجراسلامی، خریداری کرده است. براساس روایت سوم، و نیز با توجه به طرح باغ و موقعیت قرارگیری بنای ییلاقی در آن، محتمل است که باغ یادشده از ابتدا به‌صورت عرصه‌ای مشجر در منطقه وجود داشته است. 
بناهای قدیمی موجود در باغ شامل یک خانۀ ییلاقی در جبهۀ شمال غربی، و دو ساختمان در دو طرف درِ ورودی قدیمی بـاغ در جبهـۀ شمـال شرقی است (نک‍ : بخش معماری بنا). 
 این بناها از نظر طرح و تزیینات معماری، آثار شاخصی به شمار نمی‌روند و تنها به‌سبب تعلق به دوره‌ای خاص، مورد توجه‌اند. خانه ـ باغ مذکور پس از انقلاب اسلامی ایران همچنان در تملک توران مهاجراسلامی بود، تا آنکه پس از فوت او در اواخر دهۀ 1360 ش، مالکیت آن به دولت انتقال یافت؛ سپس در فاصلۀ سالهای 1375 تا 1383 ش در تملک خانۀ سینما درآمد، اما در آن زمان استفادۀ چندانی از آن صورت نگرفت. این ملک در نهایت در 1383 ش توسط شهرداری تهران خریداری، و به شرکت توسعۀ فضاهای فرهنگی واگذار شد. در آن هنگام، باغ به‌صورت عرصه‌ای مشجر، فاقد کرت‌بندی و گذرگاه و جوی آب بود و شرکت توسعۀ فضاهای فرهنگی پس از بازسازی و مرمت بناهای باغ و سامان‌دهی عرصه، در خرداد 1386 ش آن را با نام «باغ ـ موزۀ هنر ایرانی» برای استفادۀ عموم مردم افتتاح کرد. باغ ـ موزۀ هنر ایرانی از زمان گشایش آن تاکنون (1391 ش) کاربری فرهنگی دارد و به‌عنوان تفرجگاه و آموزشگاه هنری مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. کارگاه آفرینش هنری، نگارخانۀ پردیس، کافۀ گالری (در عمارت شاه‌نشین) و فروشگاه محصولات فرهنگی از جملۀ بخشهای فعال این مجموعه‌اند. 
موقعیت قرارگیری این بـاغ ـ موزه به گونه‌ای است که از دو جبهه آزاد، و در جبهه‌های دیگر مسدود است؛ به این ترتیب که از شمال به خیابان هفدهم، از شرق به خیابان دکتر حسابی، و از جنوب و غرب به املاک مجاور محدود می‌شود. زمین باغ با توجه به انحرافی که نسبت به محور دارد، تقریباً مربع‌شکل است، با این تفاوت که اضلاع غربی و شرقی آن اندکی بلندتر از دیگر اضلاع‌اند. مساحت تقریبی باغ حدود 000‘1 تا 200‘1 مـ2، و شیب آن در جهت ناهمواریهای طبیعی منطقه است. 
ورودیهای باغ در ضلع شرقی و گوشۀ شمال شرقی قرار دارند که از این میان درِ شمال شرقی، ورودی قدیمی باغ است. این ورودی طاقی‌شکل با سقفی نسبتاً مرتفع و دیوارهای آجری، در دو طرف مشخص شده، و به‌سبب قرارگیری در نبش چهارراه، از ابتدای خیابان هفدهم و از فاصله‌ای دورتر نمایان است. ورودی شمال شرقی همراه با ساختمانهای جانبی‌ای که بدان متصل است، دارای سقف شیروانی است. این ورودی تزیینات چندانی ندارد، اما می‌توان کتیبۀ سردر ورودی و یک نوار گچی مشبک با طرح ستاره‌های هشت‌پر در قسمت رُخ‌بام را از زیباییهای بصری آن به شمار آورد. ورودی شرقی در اواخر دهۀ 1380 ش تعبیه، و در دو سوی آن دو اتاقک به‌عنوان گیشۀ نگهبانی ساخته شده است. دیوارهای محیطی باغ، دیوارهایی کوتاه به شکل قابهای آجری توخالی‌اند که امکان دیدن فضای داخل باغ را برای رهگذران فراهم می‌آورد. این دیوارها در ابتدا از خشت و اندود گچ بود و امروزه تنها بخشی از آن، که متعلق به ساختمانهای دو طرف ورودی شمال شرقی است، به شکل اولیۀ خود باقی مانده است. 
پس از ورود به محوطه در جای‌جای باغ، ماکتهایی از بناهای تاریخی ایران ازجمله کاخ چهل‌ستون، کاخ هشت‌بهشت، نقش رستم، برج فانوس، شمس‌العماره، گنبد سلطانیه، مقبرۀ دانیال نبی و جز آن نظر بیننده را به خود جلب می‌کنند. این ماکتها که شمار آنها بیش از 10 عدد است، در دهۀ 1340 ش به سفارش فرح دیبا در کشور ایتالیا ساخته شده‌اند و در جشنهای 500‘2سالۀ شاهنشاهی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. گفته می‌شود که تعدادی از این ماکتها هنوز نصب نشده‌اند. افـزون‌برایـن، مجسمه‌هایـی در بـاغ ـ موزۀ هنـر ایرانی وجود دارند که به مناسبت «اولین سمپوزیوم بین‌المللی مجسمه‌سازی تهران» در اسفند 1385، و توسط هنرمندانی غیرایرانی ساخته شده‌اند. این مجسمه‌ها در 3 موضوع علم، هنر و معنویت، به سبک مدرنْ طراحی و اجرا شده‌اند. همچنین چند تنۀ خشکیده از درختان این باغ توسط جمشید مرادیان به‌صورت مجسمه‌هایی با طرح انتزاعی درآمده‌اند. 
عرصۀ باغ فاقد کرت‌بندی منتظم است و بیشتر گذرگاههای آن مایل و مورب‌اند. عرصه به صفه‌هایی تقسیم شده که توسط چند پله در جای‌جای باغ به یکدیگر متصل شده‌اند. این صفه‌ها به‌سبب شیب ملایم زمین، اختلاف سطح چندانی از هم ندارند. گذرگاه اصلی و قدیمی باغ که از مقابل ورودی قدیمی آغاز می‌شود، در راستای شمال شرقی ـ جنوب غربی است؛ اما امروزه (1391 ش) با توجه به جایگزین‌کردن درِ شرقی به‌عنوان ورودی اصلی، گذرگاهی که از مقابل این ورودی در جهت شرقی ـ غربی امتداد یافته، گذرگاه اصلی مجموعه به شمار می‌رود. دیگر گذرگاهها نیز در راستای شمالی ـ جنوبی و شرقی ـ غربی‌اند. در محل تلاقی گذرگاهها و تقریباً در مرکز باغ، حوض مدوری وجود دارد. 3 حوض دیگر نیز در گوشه‌های شمال شرقی، شمال غربی و جنوب غربی قرار دارند. 
در میان گذرگاهها جویهای آبی تعبیه شده‌اند که به سبک باغهای ایرانی، و در فواصل معین، فواره‌هایی سنگی دارند و کف آنها با کاشی فیروزه‌ای پوشانده شده است. آب مورد نیاز باغ ازطریق رشته‌قناتی که در گوشۀ شمال شرقی آن قرار دارد، تأمین می‌شود. درختان باغ عمدتاً از چنارهایی با عمر بیش از 70 سال تشکیل شده‌اند. کرتها نیز چمن‌کاری و گل‌کاری شده‌اند. ازاین‌رو، می‌توان باغ ـ موزۀ هنر ایرانی را از جملۀ باغهای طبیعی منطقۀ شمیران دانست که تصرف مالک در عرصۀ باغ، تنها منحصر به احداث چند بنا شده است. 
معماری بنا: خانۀ ییلاقی موجود در عرصۀ باغ، بنایی متعلق به اوایل دورۀ پهلوی اول است. این خانه در ابتدا با مصالح سنتی ازقبیل آجر، چوب و تیرچه بنا شده بود، اما طی مرمتهای صورت‌گرفته در 1383 ش، شیروانی بنا به طور کامل تعویض، و به جای تیرچۀ سقف، از تیرآهن استفاده شد. همچنین در جریان این بازسازی، درها و پنجره‌ها مطابق نمونۀ اصلی آن از چوب ساخته شد و کف فضاهای داخلی نیز آجرپوش گردید. نمای خارجی خانه در 4 جبهه از آجر و اندود گچ است. گفته می‌شود که این خانه پیش از مرمت، به‌صورت بنایی ساده بود و آنچه امروزه (1391 ش) به عنوان تزیینات، به‌ویژه در نمای خارجی آن دیده می‌شود، حاصل مرمتهای اعمال‌شده است. 
این بنا بر فراز شیب زمین قرار دارد و از 4 جهت آزاد است، اما به‌سبب قرارگیری آن در گوشۀ شمال غربی عرصه، تنها از دو جبهۀ شرقی و جنوبی امکان دید وسیع به فضای باغ را دارد. همچنین قرارگیری بنا در کنج عرصه موجب شده است که از همه‌جای باغ، دید مناسبی به آن وجود نداشته باشد. 
بنا دارای دو ایوان در جبهۀ شمالی و جنوبی است. ایوان جنوبی در نمای اصلی خانه قرار گرفته، و دسترسی بـه آن از طریـق دو ردیف پلکان شرقی ـ غربی در دو طرف آن فراهم شده است. در ایوان جنوبی، 3 در چوبی و 12 ستون گچی با سرستونهای گچ‌بری وجود دارد که در تزیینات آن تلفیقی از سبک معماری ایرانی و اروپایی صورت گرفته است. درها در شکل اولیۀ خود، به‌صورت ارسی سه‌لنگه‌ای بوده که بر اثر فرسایش، بخش عمدۀ آن از بین رفته است. امروزه تنها یک لنگه ارسیِ باقی‌مانده، در محلِ درِ میانی کار گذاشته شده است. همچنین در جریان بازسازی مجموعۀ بـاغ ـ موزۀ هنر ایرانی، پیرامون درها با شبکه‌های چوبی و شیشه‌های رنگی تزیین شده است. گرداگرد این سه‌دری، نواری تزیینی از جنس سرامیک با طرح گل‌وبوته نقش بسته است. فضای داخلی سه‌دری به شکل اتاقی ساده با سقفی مرتفع است که در دو طرف آن، دو اتاق وجود دارد. این اتاقها تقریباً در تمام طول ضلع شرقی و غربی خانه امتداد یافته‌اند و توسط درهایی به اتاقی که پشت سه‌دری واقع شده، راه دارند. بنابراین، می‌توان گفت که این اتاقها همانند دو بازو از دو طرف، فضای میانی خانه را (در دو نیمۀ شمالی و جنوبی) در بر گرفته‌اند. 
نور اتاقها ازطریق پنجره‌هایی رو به باغ، و نور بخش میانی خانه از ایوانهای شمالی و جنوبی تأمین می‌شود. مقابل ایوان جنوبی، حوضی با طرحی مشابه سه‌سِلی (سه بازو) قرار دارد و در حال حاضر، روی آن را کافی‌شاپی با نمای شیشه‌ای پوشانده است. این سازه که در 1390 ش به عرصه الحاق شده، دید به نمای اصلی خانه را تا حد زیادی آشفته ساخته است. 
در ایوان شمالی، 5 در چوبی ساده و 5 ستون گچی با سرستونهای گچ‌بری وجود دارد. دسترسی به ایوان شمالی تـوسط چند پلـۀ کوتاه بـا جهت شمالی ـ جنوبی فراهم شده است. در حال حاضر، از ایوان شمالی به‌عنوان کافی‌شاپ استفاده می‌شود. 
زیرزمین بنا در جبهۀ جنوبی واقع شده است. این قسمت هم‌عرض ایوان است و پهنایی در حدود 3 متر دارد. سقف زیرزمین کوتاه، و در بخش میانی به شکل جالبی آجرچینی شده است. نیز در قسمت زیرین بنا، در جبهه‌های شرقی و غربی، سرویسهای بهداشتی و انبار قرار دارد که دسترسی به آنها توسط پله‌هایی در عمق ممکن است. 
بناهای دو طرف ورودی قدیمی باغ (جبهۀ شمال‌شرقی) در نما و پلان، تقریباً قرینۀ یکدیگرند. نمای هر دو ساختمان از آجر و اندود گچ است. پلان هریک از بناها نیز به شکل فضای ورودی در مرکز ساختمان، و دو اتاق در طرفین آن است، اما در ساختمان شرقی، زیرزمینی هم وجود دارد. دسترسی به این ساختمانها توسط یک ردیف پلکان در مرکز نما امکان‌پذیر شده است. با توجه به سادگی و موقعیت قرارگیری بناهای جانبی، به نظر می‌رسد که این دو ساختمان، سرای خدمه بوده‌اند. سایر بناهای موجود در باغ نیز الحاقی‌اند و در بازسازیهای اواخر دهۀ 1380 ش کاملاً هماهنگ با نمای ساختمانهای اصلی ساخته شده‌اند. 

مآخذ

 حسابی، ایرج (مدیر بنیاد پرفسور حسابی)، مصاحبه با مؤلف؛ رشیدی، نازنین (معاون هنری باغ ـ موزۀ هنر ایرانی)، مصاحبه با مؤلف؛ موسوی، ابوالحسن (کارشناس طرح تفصیلی شهرداری منطقۀ یک تهران)، مصاحبه با مؤلف. 

سیما طایفه ـ علی‌محمد مرادیان منفرد