ونک، بوستان

ونک، بوستان \ būstān-e vanak \ ، بوستانی واقع در میدان ده ‎ونک، کوچۀ صابری (بازارچۀ سابق) که با نام «بوستان باغ ایرانی» نیز شناخته می‎شود.
این بوستان در واقع بخش جنوبی باغ بزرگ میرزا یوسف مستوفی‎الممالک است که در 1373 ش توسط شهرداری تهران برای ایجاد فضای سبز عمومی خریداری شد (نک‍ : ه‍ د، مستوفی‎الممالک، باغ). وسعت این بخش که سرتاسر جبهۀ جنوبی باغ بزرگ مستوفی‎الممالک را دربرگرفته، 500‘ 33 مـ2 است. طرز قرارگیری بوستان در حال حاضر به گونه‎ای است که از جبهۀ شرقی به خیابان صابری و املاک مجاور، از شمال به باغ خصوصی خاندان مستوفی و باغ دکتر ضرابی، از غرب به باغ خصوصی شاهرخ و بزرگراه چمران، و از جنوب به کوچۀ حسینیه محدود می‎شود.
اجرای طرح پارک در 1387 ش و براساس الگوی باغ ایرانی آغاز شد و در شهریور 1391 ش پایان یافت و به بهره‎برداری رسید. در حال حاضر (1391 ش) محوطۀ بوستان ونک‌‌ دارای این بخشها ست: کتابخانه، ساختمان کوشک، زمین‎بازی کودکان، سکوی فرش‌انداز، محوطۀ وسایل ورزشی و تندرستی، نمازخانه، و سرویس بهداشتی.
زمین پارک غیرمنتظم است و شیبی ملایم در جهت شمال به جنوب دارد. با این حال، می‎توان طرح کلی زمین را (بدون در نظر گرفتن قناسیها و زوائد) به صورت یک مستطیل کشیده در نظر آورد که در راستای شرقی‌ ـ‌ غربی استقرار یافته است. ورودیهای بوستان در جبهۀ شرقی، غربی و جنوبی تعبیه شده‎اند که از میان آنها ورودی شرقی توسط یک ساختمان سردر به‌عنوان ورودی اصلی پارک مشخص شده است. دیوارهای محیطی پارک در بخشهای آزاد آن (بیشتر جبهۀ شرقی) به صورت آجری مشبک و کم‌ارتفاع است، چنان که دید رهگذران به فضای داخلی بوستان را امکان‌پذیر می‌سازد. دیوارهای متصل به املاک مجاور نیز کوتاه، و پوشیده از اندود گچ و آجر است. 
بوستان ونک در حال حاضر دارای چند ساختمان نوساز و کرتهای متعدد در سطح عرصه است. در ساخت بناها (به‌جز ساختمان کتابخانه) سعی شده است تا طراحی، مصالح و تزیینات آنها با هویت تاریخی باغ هماهنگ باشد؛ اما پوشش گیاهی و تقسیم و آرایش کرتها به گونه‎ای است که چندان مطابق الگوی «باغ ایرانی»، آن‌گونه که در طراحی و نام‌گذاری پارک مطمح نظر بوده است، نیست و فضای این باغ قاجاری به باغ ژاپنی شباهت یافته است.
این عدم انطباق در قالب گذرگاههای مایل، پیچ در پیچ، و زاویه‎دار (به جای گذرگاههای مستقیم) و نیز انحراف محورها دیده می‎شود. محورهای باغ در طرح اولیه به صورت دو محور متقاطع با زاویۀ °90 بوده است؛ اما در اجرا برای پرهیز از قطع درختانی که در مسیر قرار داشته، محور عمودی با اندکی انحراف به سمت قبله ساخته شده است. همین امر سبب شده است تا محور افقی نیز در نیمۀ شرقی باغ به صورت مورب اجرا شود. البته انحراف محورها مشهود و ملموس نیست و تنها با مشاهدۀ نقشۀ آن به چشم می‎‎آید. به‌جز این دو محور که راههای اصلی باغ به شمار می‎آیند، تنها یک راه فرعـی در نیمـۀ شرقی بـاغ و در راستـای شمالی ـ جنوبی قرار دارد. این راه نیز تا میانۀ راه مورب است و در ادامۀ مسیر به صورت مستقیم امتداد می‎یابد. 
در مسیر جویها و در فواصل معین، آب‎نماهایی مربع‌شکل و فواره‎های سنگی ساخته شده است. چند حوض و آب‌نمای دیگر نیز در اشکال متفاوت به صورت پراکنده در نقاط دیگر پارک به چشم می‎خورد. همچنین در امتداد راههای عمودی باغ که به‌سبب شیب زمین به صورت پلکانی ساخته شده‎اند، سنگهای سینه‌کبکی نهاده شده است تا جریان آب نمایشی چشم‌نوازتر داشته باشد.
در مرکز تقاطع محورها یک حوض کوچک مربع‌شکل قرار دارد که بر فراز آن یک بنای یادبود آجری ساخته شده است. این بنا مربع‌شکل است و در اطراف 4 طاق با قوسهای جناغی دارد. پوشش بنا از بیرون تخت، و از داخل گنبدی است. تزیینات داخلی شامل کاربندی سقف بر زمینۀ گچی ساده است؛ همچنین در نمای خارجی، جرزها دارای آجرکاری‌اند و بر پیشانی بنا کتیبه‎ای آجری به خط کوفی نقش بسته است. در جبهۀ شمالی بنای یادبود، حوضی مربع‌شکل به ابعاد تقریبی 5 × 5 متر تعبیه شده است. گرداگرد حوض آب‌روی با فواره‎های سنگی وجود دارد. در منتها‎الیه محور اصلی و در شمالی‎ترین نقطۀ بوستان بنایی کوشک‌مانند قرار دارد. استقرار بنا در راستای شرقی ـ غربی، و در جهت قبله است. 
ساختمان کوشک دوطبقه است. سقف بنا به صورت شیروانی و نمای خارجی آن از آجر و اندود گچ است. نمای اصلی ساختمان نمای جنوبی است که یک حوض مستطیل‌شکل نیز در مقابل ایوان دارد. ایوان از دو جبهۀ شمالی و جنوبی باز است و از دوطرف در میان تودۀ ساختمان قرار گرفته است، بدین ترتیب بنا به شکل یک نعل وارونه (با گوشه‎های تیز) است که فضای میانی آن را در طبقۀ همکف ایوان تشکیل می‎دهد. در ساخت این بنا سعی شده است تا با تمهیدات و تزییناتی، ازجمله نصب بازشوهای چوبی، نرده‎های گره‎کاری، اجرای مقرنسهای ساده بر لبۀ سقف و گرههای گچی در سقف ایوان حال‌وهوای معماری ایرانی به بیننده القا شود. این ساختمان به بخش اداری و مدیریت بوستان اختصاص دارد. 
در جانب شرقی ساختمان کوشک، استخری به ابعاد تقریبی 18 × 12 متر قرار دارد. آب این استخر توسط دو رشته‌قنات باغ خصوصی مستوفی (واقع در جبهۀ شمالی) تأمین می‎شود. به‌جز این، یک مخزن آب سرپوشیده نیز در جبهۀ جنوبی قرار دارد. ساختمان کتابخانه واقع در جبهۀ شرقی در یک طبقه ساخته شده، و دارای نمای چوبی است. این ساختمان فاقد هماهنگی با دیگر بناهای ساخته‌شده در محوطه است و بیشتر به کلبه‎ای جنگلی شباهت دارد. گفته می‎شود که در طرح اولیه، ساختمان کتابخانه متناسب با فضای تاریخی  
پارک طراحی شده بود و تغییرات در مرحلۀ اجرا اعمال شده است. 
ساختمانهای دیگر در جبهۀ شرقی و غربی محوطه ساخته شده‎اند که مشخصه‎ای برای ورودیهای بوستان به شمار می‎آیند. قرارگیری ساختمانهای سردر، در منتهاالیه شرقی و غربی محور افقی باغ با تداعی مناظری از باغهای تاریخی ایران، در انتقال حس مکان به بیننده مؤثر واقع شده است. در نماسازی ساختمانها از عناصر تزیینی همچون آجرکاریهای مشبک، کتیبه‎نویسی، کاربندی و اجرای طاق و طاق‌نماهایی با قوس جناغی استفاده شده است؛ اما این نکته را نیز باید افزود که تفاوت طرح و نمای این دو ساختمان از حس تقارن مجموعه کاسته است. 
ساختمان سردر غربی تقریباً مشابه یک دروازه است و ارتفاعی بیش از 6 متر دارد، در حالی که ساختمان سردر شرقی تا حدودی مشابه یک ایوان است و ارتفاعی کم‎تر دارد. ارتفاع ساختمان سردر غربی و طرز قرارگیری آن چشم‎انداز جالب توجهی فراهم ساخته است. از این نقطه (جبهۀ غربی) با توجه به اشراف زمین بوستان به زمینهای فرودست مجاور و بزرگراه چمران، سردر غربی همانند دروازه‎ای است که نمای یک شهر پرازدحام را از محیط آرام و خلوت بوستان نشان می‎دهد. 

سیما طایفه