وزارت امور خارجه، کتابخانه تخصصی

وزارت امور خارجه، کتابخانۀ تخصصی \ ketāb-xāne-ye taxassosī-ye vezārat-e omūr-e xāreje \ ، کتابخانه‌ای زیر نظر مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (ه‍ م)، واقع در نیاوران، خیابان شهید آقایی، منطقۀ 1 شهرداری تهران. 
پیشینۀ تأسیس کتابخانه‌ای اختصاصی در وزارت امور خارجه به 1310 ش باز می‌گردد؛ در آن سال کتابخانه‌ای در حوزه‌های سیاسی، تاریخی، حقوقی، اقتصادی و اجتماعی، برای استفادۀ کارمندان و منتسبان به وزارت امور خارجه، در ساختمان مرکزی این وزارتخانه واقع در خیابان سپه (امام خمینی کنونی) افتتاح شد. 
با گسترش روزافزون علوم اطلاع‌رسانی و لزوم بهره‌مندی کارشناسان این وزارتخانه و نیز دانش‌پژوهان و استادان حوزۀ علوم سیاسی و روابط بین‌الملل از آخرین دستاوردهای علمی، وزارت امور خارجه بر آن شد تا بـا گردآوری منـابع نوشتـاری و دیداری ـ شنیداری و سامان‌دهی به این منابع، و همچنین با بهره‌گیری از امکانات فناوری نوین اطلاع‌رسانی و اتصال به شبکه‌های اطلاعاتی داخلی و خارجی، کتابخانه‌ای مجهز و تخصصی تأسیس کند. بدین سان در 1378 ش، کتابخانۀ تخصصی وزارت امور خارجه توسط سید محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت، گشایش یافت. کتابخانۀ تخصصی وزارت امـور خـارجه متشکل از بخشهـای کتابخـانه، دیداری ـ شنیداری، اطلاع رسانی رایانه‌ای و آرشیو است. 
بخش کتابخانه: این مجموعه در حال حاضر (1389 ش)، 000‘34 عنوان کتاب به زبان فارسی، 000‘32 عنوان کتاب به دیگر زبانها، بالغ بر 000‘1 جلد نسخۀ خطی، و بیش از 000‘2 جلد کتاب چاپ سنگی، حدود 000‘200 عنوان نشریۀ داخلی و خارجی و بالغ بر 500‘2 پایان‌نامه را در خود جای داده است. 
در مجموعۀ نسخه‌های خطی این بخش 300 جلد کتاب خطی به زبان عربی، و 400 جلد کتاب خطی به زبانهای فارسی و ترکی است و مجموعۀ کتب چاپ سنگی شامل کتابهای متعددی است که توسط چاپخانه‌های معروفی در کشورهای هند، پاکستان، ترکیه، مصر و ایران به چاپ رسیده‌اند. قدیمی‌ترین نسخۀ فارسی موجود در این کتابخانه، نسخه‌ای از بهارستان جامی متعلق به سدۀ 10 ق / 16 م، و قدیمی‌ترین نسخۀ عربی آن، کتاب منهاج المحدثین متعلق به 694 ق / 1295 م است. آثار موجود در این مجموعه که همگی در حوزه‌های علوم سیاسی، روابط بین‌الملل، تاریخ، جغرافیا، حقوق، اقتصاد، ادیان، فلسفه و ادبیات فارسی‌اند، در 3 طبقه نگهداری می‌شود. 
یکی از بخشهای قابل توجه این کتابخانه سالن «مرحوم دکتر حمید عنایت» است. در این سالن که در واقع به مجموعۀ کتابهای اهدایی دکتر عنایت اختصاص دارد، کتب مرجع و در مجموع حدود 000‘ 7 جلد وجود دارد. در بخش کتابخانه همچنین مجموعۀ نفیسی در حدود 000‘2 جلد از کتابهای فردریش لانکامرر ــ صحاف ایرانی آلمانی‌تبار و بنیادگذار صحافی نوین در ایران ــ که در 1379 ش از وی خریداری شده است، نگهداری می‌شود. 
بخش دیداری ـ شنیداری: این بخش مشتمل بر 000‘11 نسخه فیلم ویدئویی و حدود 400 لوح فشرده است. 
بخش آرشیو: این بخش مشتمل بر نشریات داخلی و خارجی، گزارشهایی از مذاکرات مجلس، مجموعۀ قوانین و مقررات کشور، مجموعۀ معاهدات و مکاتبات دولت ایران با دیگر دولتها و پایان‌نامه‌ها ست. 
بخش اطلاع‌رسانی رایانه‌ای: این بخش که مجهز به نرم‌افزارهای مختلف است، امکان جست‌وجوی آسان‌تر عناوین مورد نیاز را برای پژوهشگران فراهم می‌سازد. 
کتابخانۀ تخصصی وزارت امور خارجه در ابتدا با هدف ارائۀ خدمات مورد نیاز دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری، و نیز استادان دانشکدۀ روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه تأسیس شد، اما امروزه علاوه بر دانشجویان و استادان این دانشکده، پژوهشگران دفتر مطالعات سیاسی و بین‌الملل وابسته به معاونت پژوهشی وزارت امور خارجه و همچنین دانشجویان رشته‌های علوم سیاسی، حقوق، روابط بین‌الملل، تاریخ، جغرافیا و رشته‌های دیگر از دانشگاههای مختلف نیز می‌توانند از خدمات این کتابخانه استفاده کنند. این کتابخانه هم اکنون (1389 ش) بالغ بر 000‘10 نفر عضو دارد و روزانه به‌طور میانگین 200 پژوهشگر به این مکان مراجعه می‌نمایند. 
ازجمله فعالیتهای مهم این کتابخانه می‌توان به تشکیل بخش ایران‌شناسی، دیجیتالی کردن منابع کتابخانه، چاپ کتابهایی از قبیل فهرست کتب سنگی کتابخانۀ تخصصی وزارت امور خارجه در 1387 ش، فهرست نسخ خطی عربی و فهرست نسخ خطی فارسی اشاره کرد. همچنین نشریۀ الکترونیک کتابخانۀ تخصصی وزارت امور خارجه که به صورت ماهانه منتشر می‌شود، گزارش جدیدترین کتابها و نشریات موجود در این کتابخانه را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد. 
کتابخانۀ تخصصی وزارت امور خارجه در زمینی به مساحت 000‘ 7 مـ2 ساخته شده است و مساحت زیربنای این کتابخانه پس از بازسازی بنا در 1378 ش، به 000‘ 3 مـ2 افزایش یافته است. ساختمان این کتابخانه که در ضلع شمالی زمین آن قرار دارد، از 2 بخش قدیمی و جدید تشکیل شده است. بخش قدیمی، ساختمانی دوطبقه و مسکونی است که در گذشته به مهندس گلسرخی از پیمانکاران پیش از انقلاب اسلامی تعلق داشته است. توصیف ترکیب اولیۀ این بخش به‌سبب تغییرات صورت‌گرفته در زمان بازسازی ناممکن است؛ اما گچ‌بریهای اسلیمی سقف، آینه‌کاریها، گچ‌بری روی آینه، وجود نرده‌های چوبی و فلزی کنده‌کاری شده، و پله‌هایی که از پاگرد به دو سو پیچ خورده و به طبقۀ بالا می‌رسند، همگی از ویژگیهای خانه‌های اشرافی اواخر دورۀ پهلوی دوم است. 
مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (ه‍ م) از 1364 ش تا 1378 ش در این ساختمان مستقر بود؛ اما با اختصاص آن به کتابخانۀ تخصصی وزارت امور خارجه، ترکیب کلی این بخش تغییر کرد. بخش جدید که شامل 3 طبقه و یک زیرزمین است، به ضلع جنوبی بخش قدیمی الحاق گردیده است. 
شعبۀ دوم کتابخانۀ تخصصی وزارت امور خارجه به نام مجموعۀ شهید رجایی، در ساختمان شمارۀ 7 مجموعۀ وزارت امور خارجه واقع در خیابان امام خمینی قرار دارد. این شعبه که گاهی به ساختمانهای دیگر وزارت امور خارجه منتقل می‌شود، در حال حاضر دارای 200‘9 جلد کتاب به زبان فارسی، 400‘6 جلد کتاب به زبانهای خارجی، 156 عنوان نشریۀ فارسی و 79 عنوان نشریۀ خارجی است.

مآخذ

 تحقیقات میدانی مؤلف؛ جعفری، محمدرضا (ریاست کتابخانۀ تخصصی وزارت امور خارجه)، مصاحبه با مؤلف. 

علی‌محمد مرادیان منفرد