بازی

بازی، هرگونه فعالیت آزاد و خودانگیخته‌ای که بدون هیچ جبر و فشاری برای تفریح و خوشی صورت می‌گیرد. باستان‌شناسان طی کشفیات خود در مناطق مختلف ایران به‌ویژه سیلک کاشان، گیلان و آذربایجان به پیکره‌های کوچکی از انسان، حیوان و پرندگان دست یافتند. در تپه سراب پیکرۀ سنگی کوچکی از گراز و آدمکی از جنس استخوان پیدا شد که قدمتی در حدود 000‘4 تا 000‘6 ق‌م دارد. همچنین پیکرۀ سنگی شیر کوچکی متعلق به اواخر هزارۀ 2 ق‌م در کنار معبد اینشوشیناک در ارگ شوش به دست آمد که بر ارابه‌ای چرخ‌دار از جنس قیر سوار است. برخی از منابع این پیکرۀ سنگی را یکی از کهن‌ترین اسباب‌بازیهای ساختۀ دست بشر دانسته‌اند (مجیدزاده، تاریخ ... ، 89؛ آمیه، شکل 107؛ «دائرةالمعارف ... »، 338؛ نیز نک‍ : ه‍ د، اسباب‌بازی). همچنین به نظر متخصصان پیکره‌هایی که از تمدن شوش کشف شده، بسیار ناشیانه ساخته شده‌اند و به نظر می‌رسد که آنها را برای بازی کودکان یا اجرای نمایشهای عروسکی به کار می‌برده‌اند (مجیدزاده، همانجا؛ برای دیگر پیکره‌های کوچک انسان و حیوان‌، نک‍ : نگهبان، مروری ... ، 445- 448، گزارش ... ، جم‍ ؛ برای ابزاری از تمدن کهن جیرفت که احتمالاً وسیله‌ای برای بازی بوده است، نک‍ : مجیدزاده، جیرفت ... ، 120، 197). از دیگر نشانه‌های بازمانده از دوران کهن که بر بازی دلالت دارد، مهر انگشتری متعلق به دورۀ هخامنشی است که تصویر زنی بر آن نقش بسته است که در دست پرنده‌ای دارد و آن را برای بازی به دختر خردسالش نشان می‌دهد (کخ، 287، نیز تصویر 179). 
در برخی از منابع کهن تاریخی نیز به برخی بازیهای ایرانی اشاره شده است. مثلاً هرودت، تاریخ‌نگار یونانی، هنگام وصف زندگی کورش هخامنشی به برخی از وقایع دوران کودکی وی ازجمله به «شاه بازی» کورش و همسالانش اشاره می‌کند (ص 44-45). متن پهلوی خسرو قبادان و ریدک که در سدۀ 3 ق / 9 م به فارسی میانه نگاشته شده است، بسیاری از زوایای ناشناختۀ زندگی اجتماعی، فرهنگ، تعلیم و تربیت، پوشاک و خوراک مردم جامعۀ عهد ساسانی را باز می‌نمایاند. ریدک غلام جوان در مناظره با خسروپرویز، ضمن بر شمردن ویژگیهای بهترین خنیاگران و نوازندگان و بازیگران، به برخی از بازیهای رایج آن دوره مانند کمان‌داری، تیراندازی، سوارکاری، نیزه‌وری، شمشیربازی، چوگان، شطرنج (چترنگ)، و نیز برخی از بازیها که امروزه بر ما ناشناخته است، مانند پتواژه، هشت پای، زمب و جز آنها اشاره می‌کند (متون ... ، 72؛ نیز نک‍ : کریستن‌سن، 487). در جامعۀ ایران باستان مانند دیگر جوامع کهن، بازیها بیشتر برای فراگیری فنون رزم و جنگاوری، یادگیری مهارتهای شکار، کاربرد سلاح و محافظت از خود به کودکان آموخته می‌شده است (برای ویژگیهای بازی و بازیچه‌های ایرانی دورۀ باستان، نک‍ : مظاهری، 173). 
از دیگر بازیهای رایج در دورۀ ایران باستان که بزرگ‌سالان به آن می‌پرداختند، می‌توان از شطرنج و نرد نام برد (برای اطلاعات بیشتر دربارۀ چگونگی ساخت و کاربرد نرد و شطرنج، نک‍ : مسعودی، 1 / 89، 90-91؛ کارنامه ... ، 9؛ کریستن‌سن، همانجا؛ آملی، 3 / 561-563؛ راوندی، 415؛ نیز نک‍ : یکتایی، 55 بب‍‌ ). 
دستورها و آموزه‌های آیین زردشتی نگرش مثبتی دربارۀ بازی و فعالیتهای سرگرم‌کننده دارد، ولی فقهای اسلامی در سده‌های نخست دورۀ اسلامی در ایران با تأکید بر برخی از آیات قرآن کریم که در آن لهو و لعب از مظاهر گمراه‌کنندۀ بشر از رستگاری عنوان شده است، بر تحریم و مخالفت مذهبی با هرگونه بازی و سرگرمی تأکید دارند (برای برخی از آیات قرآن دربارۀ نفی لهو و لعب، نک‍ : انعام / 6 / 32؛ انبیاء / 21 / 16، 55؛ عنکبوت / 29 / 64؛ دخان / 44 / 38). همچنین آراء متفاوت و مباحث فقهی مناقشه‌آمیزی دربارۀ ساخت و کاربرد افزارها و اسباب‌بازیها وجود دارد. برخی با استناد به روایاتی منقول از عایشه کاربرد اسباب‌بازی و بازی را جایز عنوان کرده‌اند (برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : غزالی، احیاء ... ، 2 / 302-303، کیمیا ... ، 1 / 476-477؛ ابن‌رشد، 18 / 573-574؛ ابویعلى، 294-295). گروه دیگری از فقها بر تحریم ابزار و اسباب‌بازی و برخی بازیها نظر داده‌اند (برای تحریم برخی از بازیها و ساخت و کاربرد اسباب‌بـازی در سده‌های مختلف دورۀ اسلامـی، نک‍ : ابواسحاق، 2 / 326-327؛ ابن‌قدامه، 9 / 172؛ ابن‌رشد، 17 / 578؛ کلینی، 6 / 437؛ مجلسی، 76 / 233؛ نیز برای آراء متفاوت فقهای دیگر در توجیه جایز بودن برخی بازیها، نک‍ : محقق، 2 / 235؛ شهیدثانی، 4 / 337 بب‍ ؛ بحرانی، 22 / 353 بب‍ ). 
در میان وقایع مندرج در متون تاریخی و ادبی برجا مانده از دورۀ اسلامی اشاره‌هایی دربارۀ انواع بازیهای رایج ایرانیان به چشم می‌خورد، و ایرانیان بسیاری از بازیها و سرگرمیهای بازمانده از گذشته را حفظ کرده‌اند (برای شرح برخی وقایع تاریخی ـ اجتماعی مرتبط با بازی، اسباب‌بازی و تفریح و سرگرمی در سده‌های مختلف دورۀ اسلامی، نک‍ : ابویعلى، همانجا؛ غزالی، همان، 1 / 475-477). در برخی از متون پزشکی و اخلاقی سده‌های 4 تا  6 ق نیز به فواید بازی و نقش آن در سلامت جسم و روح کودک اشاره شده است. در این متون به والدین کودک توصیه شده است که برخی از بازیها را به فرزندان خود آموزش دهند و آنها را از پرداختن به برخی دیگر از بازیها باز دارند (برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : اخوینی، 779؛ عنصرالمعالی، 133-135؛ غزالی، احیاء، 3 / 73). 
کشتی گرفتن، سوارکاری، چوگان، کمند افکندن، سرمامک باختن، دویدن یار با یار و جز آنها ازجملۀ بازیهایی است که در متون پزشکی و اندرزنامه‌ای به آنها تأکید شده است. از محتوای این متون چنین استنباط می‌شود که چنین بازیهایی به نقش جنسیتی کودک مربوط، و در انتقال و آموزش نقشهای اجتماعی وی در آینده مؤثر بوده است (برای بازیهایی که در متون ادبی و اندرزنامه‌ای سده‌های مختلف قبیح و آفت تربیت کودک عنوان شده است، نک‍ : بحرالفوائد، 114-117؛ اوحدی، 553-555؛ سعدی، 155-156). 
اطلاعاتی که از انواع بازیها و بازیچه‌های دورۀ صفوی در دست است، نشان می‌دهد که در این دوره بیش از سده‌های پیشین، پرداختن به بازی و سرگرمی در میان مردم رایج شد و نه تنها کودکان با انواع بازیچه‌های دست‌ساز بزرگ‌سالان بازی می‌کردند، بلکه بزرگ‌سالان نیز بیشتر اوقات فراغت خود را با تماشای بازیهای نمایشی حیوانات، بندبازی و معرکه‌گیری که تردستان بر پا می‌داشتند یا چوگان بازی، قپق‌اندازی (= قباق افکنی، مسابقه‌ای که در آن اسب‌سواران به تاخت، جامی زرین را که بر بالای دیرک بلندی نصب شده بود با پرتاب تیر نشانه می‌گرفتند)، گنجفه‌بازی، نرد و شطرنج، تخم‌مرغ‌بازی، خیمه‌شب‌بازی، تردستی، شعبده‌بازی و جز آنها می‌گذراندند (برای نمونه نک‍ : شاردن، 4 / 178 بب‍ ؛ نیز نک‍ : اشراقی، 28-35؛ نویدی، 76، 93؛ برای انواع بازیهای مردم مناطق مختلف ایران در دورۀ صفوی، نک‍ : باربارو، 63-64؛ تاورنیه، 566، 620؛ ریچاردز، 73؛ شاردن، 4 / 123-124؛ سیوری، 159-160). در این دوره برخی از علما در آثار خود به اهمیت و ضرورت بازی و تفریح اشاره کرده‌اند و آن را همچون کار، هنر و صنعت برای زندگی اجتماعی ضروری دانسته‌اند (نک‍ : میرفندرسکی، 12-13). 
در دورۀ قاجار به بازیهایی چون الک‌دولک، دوزبازی، تیله‌انگشتی، قاپ‌بازی و جز آنها در زمان جشن و سرور، چهارشنبه‌سوری، نوروز یا سیزده بدر پرداخته می‌شد (برای شرح کامل بازیهای دورۀ قاجاری در تهران، نک‍ : شهری، 4 / 680-684، 703). تا پیش از ورود اسباب‌بازیهای فرنگی به ایران، ساخت و فروش اسباب بازیهای سنتی برای کودکان مانند فرفره، مترسک، حیوانات گلین، جغجغه، بادبادک، عروسک و جز آنها در دست صاحبان مشاغل سنتی چون سرچپق‌سازان، پیله‌وران، سماورسازان و دیگران بود (برای اطلاعات بیشتر دربارۀ انواع بازیها و بازیچه‌های دست‌ساز و سنتی کودکان در اواخر دورۀ قاجار، نک‍ : همانجاها). 
امروزه با گسترش شهرنشینی و تغییر در شیوه‌های زندگی مردم، رواج فناوریهای نوین و صنعتی شدن جوامع سبب شده است که بسیاری از بازیهای سنتی منسوخ شود و از میان برود. هرچند برخی از این بازیها هنوز هم در جوامع شهری و روستایی ایران رونق دارد، اما به نظر می‌رسد نقش پراهمیت بازیهای سنتی در پر کردن اوقات فراغت مردم از میان رفته است؛ همچنین وجود تلویزیون و سینما و بازیهای رایانه‌ای و بازیچه‌های پیشرفتۀ الکترونیکی و مکانیکی جای بازیهای سنتی را گرفته است. رواج بازیها در قالب مسابقه‌های ورزشی نیز بر کم‌رنگ شدن نقش بازیهای سنتی در جوامع شهری و روستایی تأثیرگذار بوده است. 

طبقه‌بندی بازیها و معرفی منابع

 در منابع مختلف چند نوع طبقه‌بندی برای بازیهای ایرانی ارائه شده است. برخی بازیهای ایرانی را بر حسب جنس و سن، و برخی دیگر بر حسب کارکرد آیینی ـ نمایشی یا هوشی ـ مهارتی طبقه‌بندی کرده‌اند. البته بسیاری از بازیها در جامعه‌های مختلف ایران به‌سبب برخورداری از ویژگیهای مشترک ممکن است در همۀ سطوح طبقه‌بندیها بگنجند (برای طبقه‌بندیهای گوناگون بازیهای ایرانی، نک‍ : ایرانیکا، IV / 60-65؛ فرهنگنامه ... ، 6 / 62-64). همچنین در چند دهۀ اخیر، به کوشش برخی از محققان تلاشهایی برای گردآوری بازیهای ایرانی و اطلاعات مربوط به آن مانند انواع بازیچه‌ها، فنون و اصطلاحات و پراکندگی جغرافیایی آن صورت گرفته است. برخی از محققان نیز به استخراج بازیهای کهن و سنتی ایران از منابع مختلف اقدام کرده‌اند. مثلاً گروهی از پژوهشگران ادارۀ فرهنگ عامه در 1341 ش زیرنظر صادق کیا بازیها و بازیچه‌های ایرانی را از فرهنگهای فارسی برهان قاطع و آنندراج استخراج کردند که به‌عنوان فهرستی تفسیری از بازیهای سنتی کهن مورد توجه است (نک‍ : کیا، 45 بب‍ ). 
از دیگر منابع مهم دربارۀ بازیهای محلی و سنتی ایرانی کتاب بازیهای محلی از محمد پروین گنابادی است. پروین گنابادی در 1351 ش به تکمیل و تصحیح نسخه‌ای خطی متعلق به سدۀ 13 ق / 19 م که بازیهای محلی شوشتر در آن گرد آمده است، اقدام کرد و بازیهای محلی خراسان را نیز به آن افزود. انجوی شیرازی نیز در 1352 ش به گردآوری بسیاری از بازیهای نمایشی زنانه که در فرهنگهای مختلف جوامع ایرانی اجرا می‌شد، اقدام کرد. وی نمایشهای شادی‌آور و سرگرم‌کنندۀ زنانه را در کتابی با عنوان بازیهای نمایشی یکجا گردآورده‌است. بسیاری از عناصر فرهنگ‌ مادی و معنوی، اخلاق و آداب و باورهای مردم ایران در لابه‌لای ایـن دستـه از بـازیهای نمـایشی نهفتـه است (نک‍ : سراسر کتاب؛ محجوب، 37- 39، 46). 
یکی از جامع‌ترین آثار متأخری که بازیهای مردم مناطق مختلف ایران را در بر دارد، راهنمای بازیهای ایران است. در این کتاب بازیها و سرگرمیهای ایران به تفکیک استان و مکان بازی طبقه‌بندی شده است. مؤلف این اثر به یاری چند پژوهشگر 505‘2 بازی را با شرح و تفسیر آن از جای جای مناطق مختلف ایران گردآورده‌است. این بازیها از روی منابع مکتوب چاپی و آرشیوی و هم از طریق تحقیقات میدانی ثبت و ضبط شده است. ویلم فلور نیز در 2011 م / 1390 ش اثری مفصل دربارۀ بازیهای ایرانی منتشر، و در آن بازیهای ایرانی را براساس سن به بازیهای خردسال و کودکان و نوجوانان، و براساس موضوع به بازیهای نمایشی، شانسی، آیینی، فکری، صفحه‌ای، ورق‌بازی، بازیهای حرفه‌ای و آکروباتیک، حیوان‌بازی (رقصانی) و شکار طبقه‌بندی کرده است (نک‍ : سراسر کتاب). به جز آثار مرجعی که دربارۀ بازیهای ایرانی معرفی شد، مقالات و کتابهای فراوانی دربارۀ بازیهای بومی شهرها و روستاهای مختلف ایران در دست است که فهرست تفصیلی آنها در «کتاب‌شناسی بازیهای سنتی» (عطاردی‌فرد، 242-250) و «کتاب‌شناسی بازی» (نوبان، 93-105) گرد آمده است. 

مآخذ

 آملی، محمد، نفائس ‌الفنون، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران، 1377 ق؛ آمیه، پیر، تاریخ عیلام، ترجمۀ شیرین بیانی، تهران، 1349 ش؛ ابن‌رشد، محمد، البیان و التحصیل، به کوشش محمد عرایشی و احمد حبابی، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت، بی‌تا؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، المهذب، بیروت، 1414 ق / 1994 م؛ ابویعلى، محمد، الاحکام السلطانیة، به کوشش محمد حامد فقی، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به کوشش جلال متینی، مشهد، 1344 ش؛ اشراقی، احسان، «اشاره‌ای به تفریحات و نظام تفریحی دوران صفویه»، هنر و مردم، تهران، 1353 ش، س 12، شم‍ 140-141؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، بازیهای نمایشی، تهران، 1352 ش؛ اوحدی مراغه‌ای، کلیات، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1340 ش؛ باربارو، ج.، «سفرنامه»، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، 1349 ش؛ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، قم، 1363 ش؛ بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1345 ش؛ تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، تهران، 1363 ش؛ راوندی، محمد، راحة الصدور، به کوشش محمد اقبال لاهوری، تهران، 1333 ش؛ ریچاردز، فرد، سفرنامه، ترجمۀ مهین‌دخت صبا، تهران، 1343 ش؛ سعدی، گلستان، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، 1368 ش؛ شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1336 ش؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی ایران در قرن سیزدهم، تهران، 1368 ش؛ شهید ثانی، زین‌الدین، الروضة البهیة، بیروت، دارالمعارف للمطبوعات؛ عطاردی‌فرد، شهلا، «کتاب‌شناسی بازیهای سنتی»، پل فیروزه، تهران، 1382 ش، س 3، شم‍ 9؛ عنصرالمعالی کیکاووس، قابوس‌نامه، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، 1352 ش؛ غزالی، محمد، احیاء علوم‌ الدین، تهران، 1351ش؛ همو، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1361 ش؛ فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان، تهران، 1382 ش؛ قرآن کریم؛ کارنامۀ اردشیر بابکان، به کوشش محمد جواد مشکور، تهران، 1369 ش؛ کخ، ه‍ . م.، از زبان داریوش، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران، 1379 ش؛ کلینی، محمد، الفروع من الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، 1401 ق؛ کیا، صادق، «بازیها و بازیچه‌های ایرانی»، هنرهای زیبای کشور، تهران، 1341 ش، شم‍ 2؛ متـون پهلوی، به کوشش جاماسب جی دستور منوچهر جی جاماسب ـ آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران، 1371 ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ مجیدزاده، یوسف، تاریخ و تمدن ایلام، تهران، 1370 ش؛ همو، جیرفت کهن‌ترین تمدن شرق، تهران، 1382 ش؛ محجوب، محمدجعفر، «قصه‌های ایرانی و بازیهای نمایشی»، نگین، تهران، 1353 ش، س 10، شم‍ 112؛ محقق حلی، جعفر، شرائع ‌الاسلام، نجف، 1389 ق / 1969 م؛ مسعودی، علی، مروج ‌الذهب، به کوشش عبدالامیر علی مهنا، بیروت، 1411 ق / 1991 م؛ میرفندرسکی، ابوالقاسم، رسالۀ صناعیه، به کوشش علی‌اکبر شهابی، تهران، 1317 ش؛ نگهبان، عزت‌الله، مارلیک (چراغعلی تپه)، تهران، 1343 ش؛ همو، مروری بر پنجاه سال باستان‌شناسی ایران، تهران، 1376 ش؛ نوبان، مهرالزمان، «کتاب‌شناسی بازی»، مجموعه مقالات نخستین همایش بازی، فرهنگ، جوانان، تهران، 1382 ش؛ نویدی شیرازی، زین‌العابدین، دوحة الازهار، به کوشش علی مینایی تبریزی و ابوالفضل رحیموف، مسکو، 1974 م؛ یکتایی، مجید، «پیشینۀ تاریخی شطرنج»، بررسیهای تاریخی، تهران، 1347 ش، شم‍ 23-24؛ نیز: 

Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1944; Floor, W., Games Persians Play, Washington, 2011; Herodotus, The History, tr. G. Rawlinson, ed. M. Komroff, New York, 1947; Iranica ; Mazaheri, A., La vie quotidienne des Musulmans, au moyen âge, Paris, 1951; New Standard Encyclopedia, Chicago, 1971; Savory, R. M., Iran under the Safavids, Cambridge, 1980. 

معصومه ابراهیمی