موسیقی، موزه

موسیقی، موزه \ mūze-ye mūsīqī \ ، موزه‌ای واقع در محلۀ الٰهیه، خیابان شهید دربندی، سه‌راه تختی، انتهای کوچۀ نمازی، در محدودۀ منطقۀ 1 شهرداری تهـران. ایـن مـوزه بـا مساحت تقـریبـی 650‘ 3 مـ2، و زیربنایی بیش از 400‘1 مـ2 در 3 طبقه برپا شده است. 

بنابر گفتۀ کارکنان موزۀ موسیقی، باغی که موزه در آن واقع شده است، متعلق به شخصی به نام نمازی بوده، و بنای آن در 1351 ش، به سبک معماری دورۀ قاجار ساخته شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این ملک به بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی واگذار شد و در زمان جنگ تحمیلی، گروهی از جنگ‌زدگان در آن اسکان داده شدند. با پایان جنگ و تخلیۀ مهاجران از آنجا، این ملک بدون استفاده ماند؛ تا اینکه در حدود سالهای 1369-1370 ش شخصی آن را خرید و به علت بدهی‌ای که به شهرداری داشت، ملک را در حدود سالهای 1371-1372 ش به شهرداری منطقۀ 1 تهران واگذار کرد. 
از 1373 ش، این ملک در اختیار شرکت توسعۀ فضاهای فرهنگی شهرداری تهران قرار گرفت و در همین ایام طرح تأسیس موزۀ موسیقی از جانب رئیس مرکز موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مورد توجه شرکت توسعۀ فضاهای فرهنگی شهرداری قرار گرفت و در 1372 ش، این ملک که به ویرانه‌ای تبدیل شده بود، به موزۀ موسیقی اختصاص یافت؛ بنابراین، از 1373 ش عملیات بازسازی آن آغاز شد و در 1382 ش به پایان رسید. سرانجام، پس از تکمیل وسایل مورد نیاز موزه و جمع‌آوری آلات موسیقی محلی و ملی، موزه در 22 آبان 1388 و با حضور هیئت مدیرۀ موزه و تنی چند از هنرمندان صاحب‌نام عرصۀ موسیقی همانند محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، همایون خرم، هوشنگ کامکار و فرهاد فخرالدینی به دست ابراهیم قنبری‌مهر (از استادان ساخت انواع سازهای سنتی) افتتاح شد. 
از آغاز تأسیس این موزه، فعالیت آن در قالب مؤسسه‌ای غیردولتی وابسته به شهرداری تهران بوده که از کمکهای این نهاد از حیث تأمین نیازهای اولیه استفاده کرده، و از همکاری و یاری هنرمندان و مسئولان عرصۀ موسیقی نیز بهره برده است. 
مدیریت موزه برعهدۀ هیئت مدیرۀ منتخب است. موزۀ موسیقی در آغاز فعالیت تخصصی خود، در مرحلۀ اولِ تجهیز و تکمیل موزه، صرفاً سازهای ایرانیِ حوزۀ موسیقی نواحی مختلف ایران و دیگر سازهای ملی از جمله سازهای موسیقی سنتی را گردآوری کرده است. 
سازها از طریق خریداری، اهدا و امانت در اختیار موزه قرار گرفته است. سازهای اهدایی نیز به نام اهداکنندگان در موزه ثبت گردیده، و با همان نام به نمایش درآمده‌اند، یا در انبار موزه نگهداری می‌شوند. 
موزۀ موسیقی شامل بخشهای مختلفی در 3 طبقه است: 1. طبقۀ همکف که شامل ورودی، تالار میانی، غرفۀ فروش محصولات فرهنگی، سالنهای نمایش سازهای بادی و زهی نواحی ایران، سالن نمایش سازهای کوبه‌ای نواحی ایران، اتاق مدیریت، آبدارخانه و جز آنها ست. 2. طبقۀ اول که شامل سالن سازهای سنتی، گنجینۀ موزه، آرشیو صوتی و تصویری گلشن ابراهیمی، نمایشگاه، کتابخانۀ تخصصی، بخش اداری و اتاق کنترل موزه است. 3. طبقۀ زیرزمین که شامل کارگاه نمایش مراحل ساختِ سازهای سنتی، و انبار مخصوص سازها ست. 

1. طبقۀ همکف 

ورودی

 ورودی ساختمان به صورت ایوانی نیم‌دایره، مسقف و ستون‌دار است که سقف و سرستونهای آن با گچ‌بری تزیین شده‌اند و در دو طرف ایوان دو مجسمۀ تمام‌قد سنگی از نوازندگان سرنا و دهل قرار دارد. 
همچنین در پاگرد ورودی موزۀ موسیقی سردیسِ 4 چهرۀ شاخص موسیقی ملی ایران نصب شده است: 1. میرزا عبدالله (1222-1297 ش)، دومین فرزند علی‌اکبر خان فراهانی، نوازندۀ تار و بنیان‌گذار ردیف موسیقی سنتی ایران؛ 2. آقاحسینقلی (1230-1294 ش)، فرزند کوچک علی‌اکبر خان فراهانی، نوازندۀ تار و ردیف‌دان بزرگ موسیقی سنتی ایران؛ 3. علی‌اصغر بهاری (1284-1374 ش)، از استادان موسیقی ایرانی و نوازندۀ برجستۀ کمانچه؛ 4. حاج قربان سلیمانی (1299-1386 ش)، خواننده و نوازندۀ دوتار و از بخشیهای مشهور شمال خراسان. 

تالار میانی

 در میان این تالار ویترین مدوری قرار دارد که بر قسمت بالایی آن 5 حلقۀ فلزی الحاق شده است. حالت قرارگیری این حلقه‌ها تداعی‌کنندۀ 5 خط حامل نتهای موسیقی، ریتم در موسیقی، و به تعبیری یادآور کلیدِ فا در موسیقی است. 

سالنهای نمایش سازها

 سالنهای موزۀ موسیقی با هدف شناساندن هرچه بهتر و ارائۀ اطلاعات دقیق دربارۀ سازهای موجود در این موزه، به تفکیک سازها به 3 بخش عمده شامل سازهای زهی، بادی و کوبه‌ای اختصاص یافته است. 
سیستم پخش اطلاعات موزه هم‌زمان با بازدید از سالنهای نمایش سازها ازجملۀ تجهیزات به کار رفته در موزه است که با عنوان سیستم راوی از طریق گوشی در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌گیرد. 
سیستم راوی از آخرین فناوریهای مورد استفاده در موزه‌های پیشرفتۀ جهان است. در این سیستم، دستگاه کوچکی را در بدو ورود، در اختیار بازدیدکنندۀ موزه قرار می‌دهند و بدین ترتیب، وی می‌تواند با قرار گرفتن در برابر هریک از سازها با فشردن یک دکمه، اطلاعات را به صورت صوتی دریافت کند. این دستگاه اطلاعات مربوط به سازهای طبقۀ همکف را به دو زبان فارسی و انگلیسی پخش می‌کند. 
3 سالن نمایش ساز باتوجه به تقسیم‌بندیِ یادشده طراحی شده، و بدین شرح مورد بهره‌برداری قرار گرفته است: 
سالن سازهای بادی نواحی ایران، در طبقۀ همکف موزه واقع شده است و سازهای موجود در آن از نواحی مختلف ایران جمع‌آوری شده‌اند. طراحی سالن سازهای بادی متأثر از شکل این سازها ست؛ بدین‌صورت که سالن مانند تونلی است که در سقف آن حفره‌هایی که نماد سوراخهای سازهای بادی‌اند، تعبیه شده است. در این سالن، دو ویترین با الهام از شکل شیپور و سرنا طراحی شده است. انواع سازهای خودصدا، هواصدا، نی و نی‌لبک در این بخش به نمایش درآمده‌اند. 
سالن سازهای زهی شامل انواع زه‌صداهای مضرابی و زه‌صداهای آرشه‌ای است. سازهای ارائه‌شده در این سالن از انواع سازهای متعلق به نواحی مختلف ایران است. سالن سازهای زه‌صدا براساس فرم سازهای زهی، و ویترینهای آن براساس دستان‌بندی (پرده‌بندی) سازهای تار و سه‌تار، و بر پایۀ نسبتهای دقیق ریاضی طراحی شده است. 
سالن سازهای کوبه‌ای در طبقۀ همکف قرار گرفته، و خود شامل 3 سالن مجزا ست: سالن پوست‌صداهای یک‌طرفه، سالن پوست‌صداهای دوطرفه، و سالن نمایش انواع دف و دایره. 
از قدیمی‌ترین اشیاء این سالن می‌توان به دو دف قدیمی یکی از شهر راین استان کرمان به قدمت 250 سال، و دیگری از شهر کرمان به قدمت 200 سال به شکل هشت‌ضلعی اشاره کرد. در همۀ سالنهای سازهای کوبه‌ای برای حفظ هماهنگی سازها با محیط اطراف، در طراحی ویترینها از چوب و شکل دایره استفاده شده است. 
در دیوار راه‌پله‌های ارتباطی طبقۀ اول و همکف چندین ویترین تعبیه شده، که در آنها انواع سوتکهای سفالی به اشکال مختلف به نمایش درآمده است. 

2. طبقۀ اول

سالن سازهای سنتی

 این سالن در طبقۀ اول موزه قرار دارد و طراحی آن براساس فرم سازهای زهی، و ویترینها نیز براساس دستان‌بندی (پرده‌بندی) سازهای تار و سه‌تار انجام گرفته است. 
در این سالن، انواع سازهای زهی مضرابی، زهی آرشه‌ای و کوبه‌ای موسیقی سنتی ایران به نمایش گذاشته شده است. این مجموعه حاوی انواع بسیار نفیس و بی‌نظیری از سازهای نوازندگان چیره‌دست و سازندگان ماهر است. در این سالن، در ویترینی دایره‌ای‌شکل مراحل ساختِ ساز تار از آغاز تا پایان، و تمام قطعات آن به نمایش گذاشته شده است؛ همچنین در این سالن، سردیس استاد ابراهیم قنبری نیز نصب شده است. 

گنجینۀ موزه

 این بخش به سازها، متعلقات و آثار نوازندگان، پژوهشگران و موسیقی‌دانان صاحب‌نام اختصاص یافته است. آثار این ویترینها شامل سازها، برخی لوازم شخصی مانند لباس، کفش، قلم، مدارک شناسایی، لوحهای تقدیر و مدارک فعالیت، عکسها و تصویرها، تألیفها، و آثار هنری است. همچنین سردیسهای احمد عبادی و کلنل علینقی وزیری نیز در مقابل ویترینهای مربوط به آنان به نمایش درآمده است. 

آرشیو صوتی و تصویری (فرهنگ صوتی) محمدعلی گلشن ابراهیمی

 برای غنی‌سازی هرچه بیشتر موزۀ موسیقی، مجموعه‌ای نفیس از آواها و نواها که درواقع، تاریخچۀ موسیقی ایران است، تهیه شده است. این مجموعۀ فرهنگ صوتی بالغ بر 000‘12 ساعت کار هنری، و مشتمل بر 167‘4 حلقه نوار ریل، 442‘4 عدد نوار کاستِ پرشده و 826‘1 صفحه توضیحات موسیقی است؛ همچنین بالغ بر 000‘2 قطعه عکس قدیمی هنرمندان نیز همراه این مجموعه، توسط مهندس محمدعلی گلشن ابراهیمی جمع‌آوری، و به موزه اهدا شده است. 

نمایشگاه

 در این بخش 3 دستگاه ضبط صوت، دو دستگاه بلندگو، و یک دستگاه گرامافونِ اهداشده به موزه، برای راه‌اندازی بخش آرشیو صوتی و چگونگی تحول و تطور آن قرار دارد؛ همچنین شماری از پوسترهای برنامه‌های اجرای نوازندگان در سرتاسر دنیا و نتهای دست‌نوشتۀ استادان موسیقی در این بخش به نمایش گذاشته شده است. 

کتابخانۀ تخصصی

 این کتابخانه گنجایش 000‘6 جلد کتاب را دارد و در حال حاضر، دارای 600‘1 عنوان کتاب، در حوزه‌های تخصصی ادبیات، هنر و به‌ویژه موسیقی است. 
کتابخانه شامل مخزن مرجع و نشریات، سالن مطالعه، میز امانات و ثبت‌نام، بخش اطلاع‌رسانی رایانه‌ای و آرشیو منابع غیرمکتوب است و افزون بر بخشهای یادشده، کتابخانه‌ای الکترونیک با امکانات و تجهیزات لازم در حال راه‌اندازی است. در این سیستم، پژوهشگران می‌توانند از مطالعۀ الکترونیک کتابها و ارتباط با دیگر موزه‌های جهان بهره‌برداری کنند. گفتنی است که آقای محمدرضا درویشی در حدود 000‘ 3 جلد کتاب به کتابخانۀ موزه اهدا کرده است. 

3. طبقۀ زیرزمین 

کارگاه نمایش مراحل ساخت سازهای سنتی

 از آنجا که روش و چگونگی ساخت انواع سازها فرایندی تأثیرگذار در موسیقی به شمار می‌آید، کارگاهِ نمایشِ مراحل ساخت انواع ساز در موزه برپا شده است. 

انبار مخصوص سازها

 این انبار در زیرزمین موزه قرار دارد و برای حفظ سازها، محیط آن ویترین‌سازی شده است و سازهای زهی در این ویترینها نگهداری می‌شوند و سازهای کوبه‌ای در کف انبار چیده شده‌اند. 

سالن اجرای موسیقی و استودیوی ضبط موسیقی

 این بنا در محوطۀ فضای بیرونی و جنب ساختمان موزه در دو طبقه و با مساحتی معادل 600 مـ2 است. در جلو بنا مکانی روباز برای اجرای موسیقی با گنجایش 70 تن در نظر گرفته شده است. در نظر است این فضا نیز با سازه‌ای متناسب پوشش یابد. 
این استودیو یکی از قسمتهای فنی و مدرن موزه به شمار می‌رود و با نصب دستگاههای پیشرفتۀ ضبط صدا، آمادۀ ارائۀ خدمات ضبط موسیقی خواهد بود. در این بخش، ضمن ضبط آثار جدید و پالایش آثار صوتی قدیمی، امکاناتی ایجاد شده است تا هنرجویان و علاقه‌مندان بتوانند در زمان ضبط آثار استادان، ناظر فعالیت آنان باشند. 

سازهای موزۀ موسیقی

 در موزۀ موسیقی رده‌بندی سازها بر مبنای تقسیم‌بندی کلی سازهای جهان، و در 4 گروه اصلی شامل کوردوفونها (زه‌صداها)، ایروفونها (هواصداها)، مهبرافونها (پوست‌صداها) و ایدیوفونها (خودصداها) است که هریک از این 4 گروه در درون خود شاخه‌های متعددی دارند. 

فعالیتهای جانبی موزه

 افزون بر فعالیتهای یادشدۀ موزۀ موسیقی در حوزۀ ساخت و مرمت انواع ساز، گردآوری و نمایش سازها و جز آنها، برگزاری نمایشگاههای موسیقی داخلی و خارجی نیز از دیگر فعالیتهای این موزه است. ازجملۀ این نمایشگاهها، نمایشگاه سازهای موسیقی ایرانی در موزۀ ملی موسیقی شهر رم (ایتالیا) در 1389 ش است که با عنوان سازهای صلح به مدت 3 هفته برگزار شد و در آن، 27 ساز قدیمی از ایران در 3 بخش سازهای کوبه‌ای، زهی و بادی به نمایش درآمد و هم‌زمان با آن، کارگاه ساخت سازهای ایرانی توسط استاد بیاض امیرعطایی برای دانشجویان تشکیل شد. 

مآخذ

 «بازگشایی و بهره‌برداری موزۀ موسیقی»، ویژه‌نامۀ موزۀ موسیقی، تهران، 1388 ش، شم‍ 1؛ پاکرو، مروارید، طرح بهینه‌سازی موزۀ موسیقی، پایان‌نامۀ کارشناسی رشتۀ موزه‌داری، مرکـز آموزش عالی میـراث فرهنگی، تهران، 1387 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف (16 / 3 / 1390 ش و 12 / 4 / 1390 ش)؛ درویشی، محمدرضا، «مصاحبه»، خبرگزاری فارس، 8 / 3 / 1390 ش؛ مرادخانی، علی (رئیس موزۀ موسیقی)، مصاحبه با مؤلف، 13 / 4 / 1390 ش؛ همو و دیگران، موزۀ موسیقی، سازمان فرهنگی ـ هنری شهرداری تهران (معاونت امور هنری)، تهران، 1388 ش؛ موزۀ موسیقی (بروشور)، تهران، 1389 ش.

مسیح موسوی‌زادگان