مستوفی الممالک، آرامگاه

مسـتـوفـی‌المـمـالـک، آرامـگـاه \ ārāmgāh-e mostowfī-yol-mamālek \ ، بنایی قاجاری واقع در باغ قدیمی مستوفی در ده ونک که امروزه در محوطۀ دانشگاه الزهراء قرار گرفته است. 

این آرامگاه متعلق به میرزا یوسف آشتیانی مستوفی‌الممالک، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار است. میرزا یوسف فرزند میرزا حسن مستوفی‌الممالک (میرزا حسن اول) در 1227 ق / 1812 م متولد شد، در دورۀ سلطنت محمد شاه قاجار (سل‍ 1250-1264 ق / 1834- 1848 م) لقب پـدرش ــ مستوفی‌الممالک ــ را دریافت کرد و به گفتۀ خودش مورد لطف و اعتماد خاص امیرکبیر بود (اعتمادالسلطنه، خلسه، 55؛ بامداد، 4 / 478). همچنین ناصرالدین شاه توجهی خاص بدو داشت تا جایی که او را «آقا»، و در اواخر عمر «جناب آقا» خطاب می‌کرد (اعتمادالسلطنه، روزنامه ... ، 86؛ بامداد، 4 / 488؛ نیری، 76). 
مستوفی‌الممالک در دوران سلطنت ناصرالدین شاه مشاغل مهمی داشت که مهم‌ترینشان ریاست دارالشورا، وزیر داخله، ناظم دارالخلافه (حاکم تهران)، ریاست خزانه، و تصدی امور مربوط به دیوان عدالت عظمى، ادارۀ امور وظایف و اوقاف، و گمرک بود. جایگاه ممتاز مستوفی‌الممالک در نزد ناصرالدین شاه سبب می‌شد تا شاه در جریان سفرهای داخلی و خارجی، ادارۀ امور مهم مملکتی را به او واگذار کند (بامداد، 4 / 481-483). 
مستوفی‌الممالک با آنکه از موقعیت ممتاز دولتی و ثروت فراوان برخوردار بود، گرایشهایی صوفیانه داشت. او به دو تن از مشایخ سلسلۀ نعمت‌اللٰهی، یعنی بابا قلندرشاه قندهاری (د 1277 ق / 1860 م) و سید مددعلیشاه هندی (د 1297 ق / 1880 م) ارادت می‌ورزید (معصوم‌علیشاه، 3 / 239). 
از مستوفی‌الممالک به‌عنوان مردی نیکوکار یاد شده که در انجام‌دادنِ امور عام‌المنفعه همچون آبادکردن روستاها و مزارع، احداث قنوات و حفر انهار اهتمام داشته است (بامداد، 4 / 490). وی در 1303 ق / 1886 م بدرود حیات گفت (همانجا، حاشیۀ 1) و در باغ ونک، در آرامگاهی که خود ساخته بود، به خاک سپرده شد. 
از دیگر شخصیتهای مهم مدفون در آرامگاه مستوفی‌الممالک فرزند او، میرزا حسن آشتیانی (میرزا حسن دوم) است که در 1292 ق / 1875 م به دنیا آمد. او در 1299 ق و در هفت‌سالگی توسط پدرش میرزا یوسف به سمت ریاست دفتر استیفا منصوب شد. آن‌گاه با مرگ پدر، به مقام مستوفی‌الممالکی رسید، اما چون در این زمان یازده‌ساله بود، به دستور شاه، میرزا هدایت‌الله، وزیر دفتر و پسرعموی میرزا یوسف، به نیابت و پیشکاری او برگزیده شد. میرزا حسن در 1318 ق / 1900 م به اروپا رفت و نزدیک به 7 سال در آنجا اقامت داشت. در 1325 ق / 1907 م، یعنی اوایل مشروطیت به ایران بازگشت و در کابینۀ امین‌السلطان اتابک اعظم سمت وزارت جنگ یافت. در دورۀ مشروطه و تا آغاز سلطنت پهلوی، بیش از 15 بار وزیر و 6 بار نخست‌وزیر شد و در نخستین مجالس شورای ملی نیز نمایندۀ مردم تهران بود. او همچنین از جملۀ اعضای هیئت مؤسس انجمن آثار و مفاخر ملی ایران است (همو، 1 / 318-321؛ مصطفوی، 3 / 392). وی در 1351 ق درگذشت و در مقبرۀ خانوادگی مستوفی‌الممالک مدفون شد (بامداد، 1 / 321). 
آرامگاه خاندان مستوفی با مساحتی بالغ بر 500 مـ2، در نیمۀ جنوبی عرصۀ دانشگاه الزهراء قرار دارد. این بنا در 1286 ق / 1869 م، به دستور میرزا یوسف خان صدراعظم در باغ شخصی وی ساخته شد (نیری، 532). آرامگاه در زمین مستطیل‌شکلی واقع شده است که دو ضلع بلند آن در جبهۀ غربی و شرقی قرار گرفته‌اند. بنای آرامگاه شامل ساختمان بیرونی (فضای ورودی و سرای خدمه) در جبهۀ شمالی، و حیاط مرکزی و ساختمان مقبره در جبهۀ جنوبی است؛ این ساختمانها در راستای شرقی ـ غربی گسترش یافته‌اند. محوطۀ باغ دارای شیب شمالی ـ جنوبی است، ازاین‌رو، بنای آرامگاه نسبت به کف عرصه اختلاف سطح دارد. بنا از 3 جبهۀ جنوبی، غربی و شمالی آزاد، و از جبهۀ شرقی محدود به یکی از ساختمانهای دانشگاه است. 
در محدودۀ مقابل ورودیِ آرامگاه در جبهۀ شمالی، حوضی مستطیل‌شکل و تا اندازه‌ای بزرگ، و دو باغچه در طرفین آن وجود دارد. این محوطۀ کوچک از جانب غربی آزاد، و از جانب شرقی و شمالی دارای نرده‌هایی آهنین است که به‌عنوان حریم آرامگاه، از حیاط دانشگاه متمایز شده است. مصالح به کار رفته در بنا شامل سنگ، چوب، آجر، خشت و ملاط ساروج است. دیوار خارجی آرامگاه در ضلع غربی و نیمی از ضلع شمالی سنگ‌چین، و در ضلع جنوبی به طور کامل آجری است (تحقیقات ... ). 
بنای آرامگاه مستوفی‌الممالک با آنکه متعلق به دو تن از رجال طراز اول ایران در دورۀ قاجار است، تزیینات آن در نمای بیرونی و درونی متکلف و مفصل نیست، و سادگی و اصالت آن روحیۀ صوفیانۀ مستوفی‌الممالک را در اواخر عمر به نمایش می‌گذارد. این بنا تاکنون (1390 ش) مرمت نشده است و ازاین‌رو، آثاری از فرسودگی در ساختمان بخش شمالی و تزیینات کاشی دیوارهای حیاط آن به چشم می‌خورد. 
به طور کلی تصرفات انجام‌گرفته در بنا ازجمله رنگ‌آمیزی آجرهای ساختمان شمالی و جنوبی (نمای مقبره از داخل حیاط) بسیار اندک است، اما این دخالتها اصالت نمای آرامگاه را خدشه‌دار کرده، و زیبایی عاری از تکلف آجر را زیر لایه‌های رنگ پوشانده است. مالکیت بنا خصوصی و در انحصار نوادگان میرزا یوسف مستوفی‌الممالک است. این آرامگاه در 1384 ش، از سوی سازمان میراث فرهنگی واجد ارزش تاریخی ـ فرهنگی شناخته، و گزارشی نیز به‌منظور ثبت آن در فهرست آثار ملی تهیه شد، اما تاکنون به ثبت نرسیده است (تحقیقات). 
ورودی آرامگاه در جبهۀ شمالی واقع شده است. در این جبهه درگاهی در مرکز، و دو طاق‌نمای کوچک در دوسوی آن قرار دارد. درگاهْ طاق‌نمایی با قوس جناغی است که لچکیهای آن به شیوۀ حصیری، آجرکاری شده است. طاق‌نماهای دو طرف درگاه نیز جناغی‌اند و عمقی در حدود 30 تا 40 سانتی‌متر دارند؛ این عمق باعث ایجاد سکویی کوچک به‌عنوان نشیمنگاه در دیوارهای جانبی درگاه شده است. در دو سویِ درِ ورودی نیز دو سکوی دیگر به همین منظور وجود دارد. درِ ورودی از جنس چوب با دو ردیف گل‌میخ و دو کوبۀ فلزی است. کتیبۀ سردرْ قوسی جناغی دارد و مزین به کاشی‌کاری معرق و کتیبه‌ای از آیات قرآن کریم به خط نستعلیق است. کاشیها نیز از نوع هفت‌رنگ با طرح گل‌وبوته‌اند. 
ساختمان بیرونی مشتمل بر هشتی، دهلیز و سرای خدمه است. این بخش از بیرون دارای سقف تخت است و کف و ازاره‌های آن تا ارتفاع تقریبی نیم متر موزاییک شده است. فضای ورودی به شکل دو دهلیز متقاطع است. دهلیز شرقی ـ غربی کوتاه‌تر و نزدیک‌تر به ورودی، و دیگری بلندتر است. محل تقاطع دهلیزها فضایی مربع‌شکل را پدید آورده که آن را می‌توان هشتی بنا به شمار آورد. هشتی دارای گوشه‌های پخ‌شده و طاق‌نماهایی با قوس جناغی در محل پخیها ست. سقف نسبتاً کوتاه هشتی از داخل گنبدی است. رنگ آجرهای سقف در این قسمت دچار پوسیدگی و ریختگی شده است. 
در دو سر انتهایی دهلیز شرقی ـ غربی دو اتاق دیده می‌شود. اتاق شرقی دارای سکویی از کاشی سفید به ارتفاع تقریبی یک متر، و چند طاقچه در ارتفاع حدوداً دومتری با قوس جناغی است. این اتاق در گذشته محل شست‌وشو و غسل مردگان بوده است. اتاق غربی نیز سردابه‌ای بوده که به‌سبب ارتباط با قنات باغ، هوای مطلوب و خنکی داشته است. بر دیوارهای دهلیز شرقی ـ غربی طاقچه‌هایی با قوس جناغی تعبیه شده است. 
در این دهلیز سنگاب یا حوض سنگی مستطیل‌شکلی با 4 پایۀ قطور وجود دارد که حاشیۀ آن با اشعاری در وصف قلندرشاه حجاری شده است. این سنگاب در گذشته داخل حیاط بوده، و از آن در مراسم دینی به‌عنوان ظرفی برای شربت استفاده می‌شده است. 
دهلیـز شمـالی ـ جنوبی پس از هشتی (محل تقاطع) دارای دو در چوبی در دوطرف است که به اتاقهای خدمه در جبهۀ شرقی و غربی مرتبط‌اند. این درها با گرههایی منبت‌کاری شده‌اند و در قسمت سردر نیز کتیبه‌های هلالی مزین به گره‌چینی چوبی به چشم می‌خورد. این دهلیز توسط 3پله به حیاط منتهی می‌شود. 
حیاط با ابعاد تقریبی 20×30 متر، حدود نیم متر پایین‌تر از بخش بیرونی قرار دارد و کف آن با موزاییک فرش شده است. در نیمۀ شمالیِ حیاط حوضی به ابعاد 4 × 3 متر، و دو باغچۀ تقریباً بزرگ در جبهۀ غربی و شرقی دیده می‌شود. 
نمای بخش بیرونی از داخل حیاط، شامل یک طاق در مرکز و 4 طاق‌نما با قوس جناغی در دوطرف طاق مرکزی (دهلیز) است. تزیینات این نما شامل آجرکاری حصیری و کاشی‌کاری معرق در لچکیهای طاق مرکزی و طاق‌نماهای دوطرف به‌صورت یک در میان است. در هر طاق‌نما یک درِ چوبی و دو پنجره در دوسو با کتیبه‌های هلالی دیده می‌شود. اتاقهای پیش‌گفته هم‌اکنون (1390 ش) محل سکونت خدمۀ آرامگاه‌اند. 
دیوارهای شرقی و غربی حیاط هریک 10 طاق‌نمای جناغی به طول تقریبی 3 متر و عمق 30 تا 40 سانتی‌متر دارند و در ارتفاعی بالاتر از کف حیاط تعبیه شده‌اند. این طاق‌نماها به‌صورت یک در میان دارای تزیینات آجرکاری حصیری و کاشی‌کاری معرق در قسمت لچکی‌اند. امروزه تزیینات کاشی‌کاری دیوارها از بین رفته، و تنها آجرکاریهای آن باقی مانده است. همچنین طاق‌نمای گوشۀ شمال شرقی به سرویس بهداشتی اختصاص یافته است. 
رخ‌بام ساختمان آرامگاه و لبۀ دیوارهای حیاط با کتیبه‌های زیبایی از سنگ مرمر تزیین شده است. این کتیبه‌ها توسط استاد محمدتقی حجار با نقوش گل‌وبوته و اشعاری به خط نستعلیق حجاری شده‌اند (نیری، 532). نقوش و خطوط منقور به رنگهای آبی لاجوردی، زرد و سبز رنگ‌آمیزی شده‌اند. 
در نیمۀ جنوبی حیاط مشرف به ساختمان آرامگاه، شماری سنگ مزار دیده می‌شود که متعلق به بانو عالیه عصمتی یکی از همسران مستوفی ( گزارش ... ، 4)، جلال‌الدوله فرزند ظل‌السلطان، مصطفى خان حاجب‌الدوله، محمدعلی فسا منصورالدوله، شیخ‌المشایخ عضدی و چند تن دیگر است. نیز مزارهای بابا قلندرشاه و سید مددعلیشاه که از سنگ مرمر حجاری شده‌اند، در این قسمت قرار دارند (بلاغی، 87؛ نیری، 536، 558). 
ساختمان آرامگاه (ساختمان اصلی) در جبهۀ جنوبی بنا و حدود یک متر بالاتر از سطح زمین قرار دارد. این ساختمان مشتمل بر یک سالن مرکزی و دو اتاق در دوسوی آن است. پوشش این بخش از بیرون به‌صورت شیروانی با خرپای چوبی است. نمای جنوبی ساختمان که نمای اصلی بنا به شمار می‌رود، دارای تزیینات آجرکاری و کتیبۀ سنگی است. آجرکاریها در بدنۀ طاق‌نماها و لچکی دو طرف آنها به شیوه‌های حصیری، خفته و راسته‌حصیری و مربع و چهارلنگه دیده می‌شود. 
نمای جنوبی بنا 3 طاق‌نمای جناغی و دو درِ ورودی دارد. طاق‌نمای مرکزی دارای یک پنجرۀ چوبی بزرگ در آکس نما ست که روشنایی سالن را تأمین می‌کند. این پنجره شبکه‌های مستطیل‌شکل چوبی و کتیبه‌ای مرتفع با قوس جناغی دارد. در میان هر جفت طاق‌نما نیز یک در چوبی با اندکی عقب‌نشینی در نما دیده می‌شود. این عقب‌نشینیها طاق کم‌عمقی را پدید آورده که بر دیوارهای جانبی آن، دو طاقچۀ هلالی تعبیه شده است. درهای ورودی به اتاقهای جانبی سالن راه دارند و دسترسی به آنها ازطریق چند پله از کف حیاط امکان‌پذیر است. این درها در گذشته دارای کتیبه‌هایی با تزیینات گره‌چینی بوده‌اند. دو طاق‌نمای کناری نیز هریک دارای دو پنجرۀ قدیِ دولنگه با قوس هلالی‌اند (تحقیقات). 
سالن آرامگاه مدفن اعضای خاندان مستوفی است. این سالن اتاقی ساده با سقفی گنبدی است که به‌واسطۀ پنجرۀ بزرگ شمالی و دو پنجرۀ جنوبی از نور کافی برخوردار است. در ضلع شمالی سالن، مزار میرزا یوسف مستوفی‌الممالک از سنگ مرمر نفیس قرار دارد. سنگ مزار با ارتفاعی حدود نیم متر از کف، مشرف به پنجرۀ مشبک مرکزی است. روی سنگ اشعاری به خط نستعلیق به قلم عبدالرحیم اصفهانی و منقور به دست استاد عبدالرسول حجار دیده می‌شود. بر حاشیۀ اطراف سنگ مزار و بدنۀ آن نقوش گل‌وبوته حجاری شده، و نقوش حاشیۀ آن نیز به رنگهای آبی و زرد، رنگ‌آمیزی شده‌اند. در دوطرف سنگ مزار دو گلدان پایه‌دار بزرگ از سنگ مرمر نهاده شده است. در جنوب سالن، مزار میرزا حسن مستوفی از مرمر سفید قرار دارد و روی آن اشعاری حجاری شده است. همچنین 3 تن از فرزندان میرزا حسن مستوفی‌الممالک به نامهای میرزا یوسف، میرزا علی و میرزا کاظم در این سالن دفن شده‌اند. در یکی از اتاقهای مشرف به سالن نیز مزار غلامعلی خان معروف به ملیجک و ملقب به عزیزالسلطان (د 1318 ش) قرار دارد (نیری، 536، 557، 558، نیز تصویرهای انتهای کتاب). 
نمای داخلی سالن و اتاقهای جانبی تزیینات خاصی ندارد و با اشیائی قدیمی همچون چلچراغها و شمعدانهای برنزی و برخی از آثار هنری آراسته شده است. از جملۀ آثار ارزشمند موجود در سالن می‌توان به اینها اشاره کرد: یک تابلوی نقاشی از میرزا حسن مستوفی‌الممالک، پدر میرزا یوسف که احتمالاً اثر مسعود غفاری، از نقاشان زبردست دورۀ قاجار است؛ یک تابلوی نقاشی از میرزا یوسف صدراعظم اثر میرزا رضا آشتیانی به تاریخ 1298 ق؛ و تابلوی نقاشی سید مددعلیشاه هندی اثر موسى کرمانشاهی به تاریخ 1286 ق (همو، 558- 559). اتاقها نیز با آثاری همچون تابلوهای نقاشی از چهرۀ شاه نعمت‌الله ولی، آخوند شفیعا و چند تن از درویشان؛ کشکولی قدیمی به تاریخ 1262 ق که دو بیت شعر بر بدنۀ آن حک شده است؛ و یک تابلوی خط نستعلیق اثر استاد عبدالحسین زرین‌قلم به تاریخ 1292 ق اهدایی به میرزا یوسف مستوفی، آراسته شده‌اند (همو، 559). 

مآخذ

 اعتمادالسلطنه، محمدحسن، خلسه (خواب‌نامه)، به کوشش محمود کتیرایی، تهران، 1348 ش؛ همو، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1371 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، 1350 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ گزارش ثبتی: مقبرۀ مستوفی‌الممالک، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، تهران، 1384 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، گزارشهای باستان‌شناسی، تهران، 1334 ش؛ معصوم‌علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1339 ش؛ نیری، حمید، زندگی‌نامۀ مستوفی‌الممالک، تهران، 1369 ش. 

سیما طایفه