مردم شناسی، موزه

مردم‌شناسی، موزه \ mūze-ye mardom-šenāsī \ ، سابقاً کاخ تابستانی شمس پهلوی در سعدآباد که از دهۀ 1340 ش به بعد مورد استفادۀ او قرار نگرفت و به موزه تبدیل شد (موزۀ هدایای سلطنتی: از 1342 ش؛ موزۀ مردم‌شناسی: از 1373 ش). 

موزۀ مردم‌شناسی در شمال غربی مجموعۀ سعدآباد و نزدیک درِ شمالی آن در خیابان دربند قرار دارد و یکی از بزرگ‌ترین کاخ ـ موزه‌های این مجموعه به شمار می‌رود. این کاخ که با مساحتی حدود 600‘2 مـ2 در دو طبقه و یک زیرزمین بنا شده است، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، اقامتگاه تابستانی شمس پهلوی (1296-1374 ش)، دومین فرزند رضا شاه (از دومین همسر او تاج‌الملوک آیرملو، معروف به ملکۀ مادر) بود. 
این کاخ در زمان سلطنت رضا شاه و به دستور او در فاصلۀ سالهای 1314- 1318 ش با معماری تلفیقی ایرانی ـ اروپایی (به‌ویژه آلمانی) ساخته شده است. در تزیینات فوقانی نمای بیرونی آن برخی از عناصر معماری ایرانی متعلق به دوران ساسانی به چشم می‌خورد (آقایی، 58؛ «تهران‌گردی ... »، 3؛ «موزه ... »، بش‍‌ ؛ تحقیقات ... ). در ضلع جنوبی این کاخ، فضایی برای برگزاری برنامه‌ها و گردهماییهای تابستانی در فضای باز، قسمتی اختصاصی برای نگهداری پرندگان مورد علاقۀ شمس، و یک سردرِ اروپایی ساخته شده است که به نظر می‌رسد بخشی از آنها پس از 1318 ش به بنا اضافه شده باشند. 
مستندات نشان می‌دهد شمس پهلوی در 1342 ش، با پایان یافتن مراحل ساخت کاخ اختصاصی‌اش در مهرشهر کرج (معروف به کاخ مروارید)، توسط گروهی از معماران آمریکایی وابسته به بنیاد فرانک لوید رایت، به آن کاخ منتقل شد و پس از آن، اقامتگاه تابستانی او در سعدآباد به موزه‌ای برای نمایش هدایای سلطنتی و اشیاء و ظروف قیمتی تبدیل گردید و در همان زمان «موزۀ هدایای سلطنتی» نام گرفت. محمدرضا شاه بیشتر اشیاء گران‌بهای این موزه را از سران کشورهای خارجی به‌عنوان هدیه دریافت کرده بود. 
 پس از انقلاب اسلامی در بهمن 1357، موزۀ هدایای سلطنتی مانند دیگر کاخهای موجود در مجموعۀ سعدآباد به موزه بدل شد، اما کاربری این موزه تغییر یافت و کاخ شمس برای برپایی موزۀ پژوهشی مردم‌شناسی در نظر گرفته شد. 
این بنای تاریخی پس از انقلاب، دوره‌های طولانیِ مرمت (1382-1387 ش) به خود دید و به همین دلیل مدتها تعطیل بود. هم‌زمان با نخستین دورۀ مرمت و نوسازی تأسیسات این کاخ، پیشنهادهایی برای احیای کاربری اصلی آن، یعنی تبدیل به موزۀ هدایای سلطنتی مطرح شد و مدیریت سعدآباد قصد داشت با گردآوری این هدایا، موزۀ هدایای سلطنتی را احیا کند، اما این کار به انجام نرسید و در نهایت با پایان یافتن مراحل مرمت و بهسازی، این موزه بار دیگر به منظور نمایش تاریخ مردم‌شناسی ایران در 1387 ش بازگشایی شد («احتمال ... »، بش‍ ؛ منوچهری، بش‍‌ ؛ تحقیقات). 
در این موزه مجموعه‌هایی ثابت و موقت دربارۀ شیوۀ زندگی مردم ایران در معرض دید عموم قرار گرفته‌اند که از نقاط مختلف کشور گردآوری شده‌اند و در بخشهای متنوعی مانند اسطرلاب، دراویش، زیورآلات، کشاورزی، دامداری، صید و صیادان و انواع پوشاک سنتی ایران از دوران قاجار تا کنون به نمایش گذاشته شده‌اند (منوچهری، بش‍‌ ؛ تاج‌نژادی، 80). 

مآخذ

 آقـایی، مهتـاب، «معـرفی مـوزه‌ها»، مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی سعدآباد، گزارش عملکرد سال 1381 ش، دفتر فنی کاخ ـ موزه‌های سعدآباد، تهران، 1382 ش؛ «احتمال تغییر کاربری موزۀ مردم‌شناسی سعدآباد وجود دارد»، خبرگزاری میراث فرهنگی (مل‍‌ )؛ تاج‌نژادی، سیمین، «فعالیتهای آموزشی مجموعه»، مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی سعدآباد، گزارش عملکرد سال 1381 ش، دفتر فنی کاخ ـ موزه‌های سعدآباد، تهران، 1382 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف، 1388 ش؛ «تهران‌گردی را با سعدآباد شروع کنید»، راهنمای مجموعۀ فرهنگی سعدآباد، تهران، 1388 ش؛ منوچهری، مهدیه، «نقش و جایگاه موزۀ مردم‌شناسی در مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی سعدآباد»، نشریۀ تخصصی الکترونیکی سعدآباد، 1387 ش، شم‍ 17؛ موزۀ مردم‌شناسی (مل‍‌ )؛ نیز: 

Chn, www.chn.ir / news / print / ?section=2&id=14333 (acc. Feb.2,2010); Sadmu, www.sadmu.com / Menu1 / Description.aspx?id=186 (acc. Feb.21,2010). 
شیده لالمی