مستوفی الممالک، باغ

مستوفی‎الممالک، باغ \ bāq-e mostowfī-yol-mamālek \ ، باغی واقع در ده ونک، میدان ده ونک، کوچۀ صابری (بازارچۀ سابق) که امروزه بخشی از آن واقـع در جبهۀ جنوبی بـه بوستان تبدیل شده است (نک‍ : ه‍ د، ونک، بوستان). این باغ قاجاری در تاریخ 25 / 3 / 1381 ش با شمارۀ 806‘5 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
ونک در دورۀ ناصری جزو املاک خالصه بود. میرزا یوسف خان مستوفی‎الممالک (1227-1303 ق / 1812- 1886 م)، صدراعظم ناصرالدین شاه، اراضی ونک را از شاه خریداری کرد و چندین رشته قنات در آن احداث نمود (ستوده، 2 / 832). بدین ترتیب، او زمینهای خریداری‌شده را صورت آبادی داد و در 1284 ق / 1867 م، در این اراضی اقدام به ساخت باغ شخصی خود کرد ( گزارش ... ، 2). زمینهایی که مستوفی‎الممالک تحت تملک خود درآورد، نواحی غربی ده ونک را شامل می‎شد؛ به همین سبب، اراضی غربی «ونک مستوفی» نام گرفت (ستوده، 2 / 838).
باغ قدیمی میرزا یوسف خان مستوفی‎الممالک در ابتدا وسعتی در حدود 3 / 8 هکتار داشت ( گزارش، 3). این باغ پیش از تقسیم و تفکیک و براساس وضعیت فعلی شهری، از شمال به خیابان پیروزان، از غرب به بزرگراه چمران، از شرق به کوچۀ صابری، و از جنوب به کوچۀ حسینیه محدود می‎شد. بعدها و به مرور زمان، بخشهایی از این باغ به تملک اشخاص دیگر درآمد. 
همچنین پس از مدتی، برخی از باغهای تفکیک‌شده بار دیگر تغییر مالکیت دادند و به تملک نهادهای دولتی درآمدند. بخشهای جداشده از باغ بزرگ مستوفی به این قرار‌ند: باغ خانم پیروزان به وسعت 123‘6 مـ2، واقع در گوشۀ شمال شرقی باغ که امروزه متعلق به سپاه پاسداران است؛ باغ دکتر ضرابی بـه وسعت 000‘6 مـ2 واقع در جبهۀ شرقی باغ که همچنان دارای مالکیت شخصی است؛ باغ سفیر هند به وسعت 840‘16 مـ2، واقع در جبهۀ غربی باغ که بعدها به تملک تموچین شاهرخ (از خاندان ارباب کیخسرو شاهرخ و از بستگان ارباب گشتاسب فیروزگر) درآمد؛ و باغ متعلق به شهرداری در جبهۀ جنوبی که امروزه به بوستان عمومی تبدیل شده است. 
آنچه در حال حاضر در تملک خاندان مستوفی باقی مانـده، بخـش میـانی بـاغ بـه وسعت 500‘20 مـ2 است (همانجا). گفته می‎شود که این قسمت از باغ در گذشته توسط ورثۀ میرزا حسن مستوفی‎الممالک، تنها فرزند ذکور میرزا یوسف، فروخته، و مدتی از تملک خاندان مستوفی خارج شده بود؛ اما بعدها محمد مستوفی، از نوادگان میرزا حسن مستوفی‎الممالک، تنها بخش باقی‌مانده از باغ اجدادی را خریداری کرد و تاکنون نیز آن را در تصرف خود دارد (تحقیقات ... ).
باغ کنونی مستوفی زمینی غیرمنتظم دارد که از اطراف، محصور در میان قسمتهای جداشده از باغ قدیمی مستوفی‎الممالک است؛ بدین‌ترتیب که از 3 جبهۀ شرقی، غربی و جنوبی به باغهای اطراف، و از جبهۀ شمالی به خیابان پیروزان محدود می‎شود. شیب باغ از شمال به جنوب و با درجۀ نسبی 10٪ است ( گزارش، 4). درِ اصلی باغ در جبهۀ شرقی (در خیابان صابری) میان باغ خانم پیروزان و باغ دکتر ضرابی واقع شده است. این در، داخل یک عقب‎نشینی قرار دارد و به خیابانی باریک و ممتد بازمی‎شود که به‎عنوان پیش‌ورودی، فضای بیرون را به فضای داخل باغ مرتبط می‎سازد. دو درِ دیگر نیز در جبهۀ شمالی و جنوبی باغ وجود دارد که در حال حاضر از آنها استفاده نمی‎شود.
محـور اصلی باغ در میانۀ آن و در راستای شمالی ـ جنوبی است. این محور مطابق الگوی باغهای ایرانی براساس گذر آب تعبیه شده است؛ بدین‎ترتیب، جویی که در میانۀ عرصه واقع شده است، افزون‌بر سامان‎دهی عرصه، شاه‌رگ حیاتی باغ نیز به ‎شمار می‎رود. غیر از این شریان اصلی، جوی شرقی ـ غربی واقع در جبهۀ جنوبی را می‎توان شریان فرعی باغ به‎ شمار آورد. آب مورد نیاز باغ تا چندی پیش، توسط دو رشته قنات تأمین می‎شد که در حال حاضر، هر دو آنها خشکیده‎اند و آب‎رسانی به این باغ قدیمی با دشواری انجام می‎گیرد. البته وجود دو استخر در جبهۀ غربی و جنوبی عرصه می‎تواند در آبیاری باغ مؤثر واقع شود.
ساختمانهای موجود در باغ شامل یک ساختمان مسکونی در جبهۀ جنوبی، و سرای خدمه در جبهۀ شرقی است. ساختمان سرایداری به‎صورت یک ردیف اتاقهای کوچک با نمای آجری است. ساختمان جنوبی بنایی دوطبقه با نمای سیمانی، و فاقد تزیینات است. این بنا شباهتی به کوشکها یا عمارتهایی که به ‎طور معمول در باغها ساخته می‎شد، ندارد، اما این احتمال بعید نمی‎نماید که درگذشته در عرصۀ باغ، یک یا چندین عمارت اعیانی و کوشک وجود داشته است. در جبهۀ جنوب غربی باغ، گلخانه و اصطبل، و در جبهۀ غربی، گلخانه‎ای دیگر قرار دارد. درختان باغ نیز شامل درختان میوه مانند خرمالو، انار، فندق، توت و شاه‌توت و درختان بی‌ثمر همچون چنار، نارون و کاج است (تحقیقات). 

مآخذ

 گزارش ثبتی: باغ مستوفی‎الممالک، ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، 1381 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1374 ش.

سیما طایفه