لار، سد

لار، سد \ sadd-e lār \ ، از سدهای تأمین‌کنندۀ آب آشامیدنی شهر تهران، ساخته‌شده در مسیر رودخانۀ لار. 
رودخانۀ لار از شمال‌غربی به جنوب‌شرقی جریان دارد و آب چشمه‌ها و رودخانه‌های فصلی پرشماری را از اطراف کوههای بلده و کُجور و کوههای شرق روستاهای آبنیک و گرمابدر و افجه که آبریز آنها به سمت شرق است، با خود همراه کرده، به سوی رودخانۀ هراز هدایت می‌کند. این آبها تا پیش از ساخت سد لار به رودخانۀ هراز می‌پیوست و به دریای مازندران می‌ریخت. 
در پی گسترش شهر تهران و افزایش جمعیت آن در حدود دهۀ 1330 ش، مسئولان کشور در صدد برآمدند تا برای جبران کمبود آب مصرفی تهران، نسبت به انتقال آب رودخانۀ لار به این شهر اقدام کنند که درنتیجه، تصمیم به احداث سد لار گرفته شد. از همین‌رو، مطالعات و انجام فعالیتهای تحقیقاتی و اکتشافی سد لار در 1330 ش آغاز گردید و بیش از 10 سال به درازا کشید؛ سرانجام پس از تأیید و تصویب فازهای مطالعاتی، عملیات اجرایی آن در 1353 ش آغاز شد و در 1361 ش به پایان رسید. هدف اصلی ایجاد سد لار تأمین بخشی از آب آشامیدنی شهر تهران بود؛ همچنین تأمین آب نیروگاه برق روستای کلان برای فراهم‌سازی بخشی از انرژی برق شبکۀ سراسر کشور، ذخیره‌سازی و آب‌رسانی برای کشاورزی، و جلوگیری از خسارات ناشی از جریان سیلاب، از دیگر اهداف احداث سد به‌شمار می‌آمد. 
جنس سد لار از نوع خاکی با هستۀ رُسی است. بلندی این سد از پی 107 متر، و از بستر رودخانه 105 متر است. درازای تاج سد لار 150‘1 متر، گنجایش کل مخزن آن 000‘000‘960 مـ3، و گنجایش مفید مخزن که ایمنی کامل آن در این شرایط تأمین می‌شود، 000‘000‘860 مـ3 تعیین شده است. کل مساحت دریاچۀ سد لار در هنگام آب‌گیری کامل، 29 کمـ2 اندازه‌گیری شده است. سرریزهای آب اضافی سد لار در شرایط اضطراری در ساحل سمت چپ تعبیـه شده، و ظرفیت آن 980 مـ3 در ثانیه است؛ اما سرریز معمول سد لار در ساحل سمت راست با ظرفیت 120 مـ3 در ثانیه ساخته شده است. 
بخشهای اصلی سد لار شامل شافت اصلی به عمق 65 متر و قطر 5 / 15 متر، تونل آبگیر و آب‌بر در مجموع به درازای 90 متر و قطر 3 متر، مخزن آرامش بـه‌صورت حلقه‌ای دور شافت بـه حجم 200‘1 مـ3، و 8 دستگاه پمپ شامل 4 دستگاه پمپ 100‘1 کیلووات و 4 دستگاه پمپ 880 کیلووات است. افزون‌بر تأسیسات سد لار، تلمبه‌خانه‌ای نیز در همسایگی آن ساخته شده‌است تا در هنگامی که بر اثر کاهش سطح آب، انتقال آب از سد لار به تهران امکان‌پذیر نباشد، از نیروی تلمبه‌خانه برای انتقال آب استفاده شود. 
در حد فاصل سد لار و روستای کلان که نیروگاه برق در همسایگی آن بنا شده، کوههای بلندی همچون تیزکوه (340‘ 3 متر)، پهنک (900‘2متر)، گاوبینی (260‘ 3 متر)، فیل‌زمین (339‘ 3 متر)، سیاه‌پلاس (130‘ 3 متر) و نرده‌کوه (945‘2 متر) واقع شده است. 
برای انتقال آب سد لار به نیروگاه برق کلان، تونلی به طول 20 کمـ در عمق کوهها حفر شده است. آب انتقال‌یافته پس از به کار انداختن تجهیزات نیروگاه برق کلان، به کمک لوله‌های قطوری که در عمق زمین کار گذاشته شده‌اند، به سمت غرب هدایت می‌شود و بخشی از آن به سد لتیان می‌ریزد و بخشی دیگر به‌وسیلۀ لوله‌هایی که آنها نیز در عمق زمین دفن شده‌اند، به تصفیه‌خانۀ سوهانک تهران منتقل می‌شود. برای بهره‌برداری دوباره از نیروی آبی که به سد لتیان می‌ریزد، نیروگاه برق دیگری در جنوب روستای نیکنام‌ده ساخته شده است. 
سد لار در فاصلۀ 75کیلومتری شمال‌شرقی تهران، 100کیلومتری غرب شهر آمل، و حدود 20کیلومتری پلور واقع است. دسترسی به سد لار از 3 راه امکان‌پذیر است: مسیر اصلی ازطریق روستای پلور واقع در جادۀ هراز به سمت شمال‌غربی امتداد یافته، به دشت لار و سد لار می‌رسد؛ مسیر دوم ازطریق رودهن به سمت شمال‌غربی امتداد یافته، پس از گذر از روستاهای وسکاره، آردینه و جورد به ایرا می‌رسد و از آنجا پس از انحراف به سمت شمال، به سد و دشت لار منتهی می‌شود؛ راه سوم ازطریق جادۀ ارتباطی روستاهای لواسان بزرگ نظیر رسنان، چهارباغ، کلان، علایین و گردنۀ سیرک‌سر به روستای ایرا رسیده، از آنجا به مسیر دوم، پیوسته، با ادامه به سوی شمال به سد لار می‌رسد.

ناصر پازوکی طرودی