گیاهی، مسجد

گیاهی، مسجد \ masjed-e giyāhī \ ، مسجدی واقع در محلۀ تجریش، خیابان سعدآباد (شهید ملکی). 
در حدود سال 1310 ش، مرتضى گیاهی، از خیّران محلۀ تجریش، زمینی را به مساحت 000‘10 مـ2 شامل تعدادی مغازه و باغ در جنوب شرقی کاخ سعدآباد خریداری کرد. در 1320 ش، با هزینۀ شخصی گیاهی، ساخت مسجدی در این اراضی آغاز شد و در 1323 ش، به پایان رسید. 
مسجد گیاهی که معماری آن را استاد لرزاده انجام داده، مساحتی در حدود 766 مـ2 دارد. این مسجد فاقد گنبد است و فقط دو مناره دارد که در سالهای 1353-1354 ش به آن اضافه شده است. مصالح به کار رفته در ساختمان این مسجد، آجر، گل و خاک است؛ با این حال، بنا استحکام زیادی دارد؛ چنانچه از 1323 ش تا کنون بازسازی کلی نشده است. در حال حاضر، مسجد و مغازه‌ها وقف خاص ورثۀ حاج گیاهی‌اند؛ اما باغ گیاهی به فروش رفته، و در حال نابودی است.

مآخذ

 تحقیقات میدانی مؤلف؛ گیاهی، حسین (نوۀ حاج مرتضى گیاهی)، گفت‌وگو با مؤلف.

سعیده صائبی‌مقدم

معماری مسجد

 موقعیت قرارگیری مسجد به گونه‌ای است که از جبهۀ شمالی و غربی به املاک مجاور، از شرق به معبر، و از جنوب به بن‌بست گیاهی محدود شده است. 
این مسجد ازجمله مسجدهای محلی به شمار می‌رود و دسترسی به آن تنها از ضلع شرقی صورت می‌گیرد. در این ضلع یک ایوان ورودی در ارتفاعی بالاتر از کف معبر واقع شده است که حریم بنا را نسبت به معبر مشخص می‌کند. ایوان دارای قوس و نعل درگاه جناغی است و بر فراز آن اسکلت فلزی دو مناره قراردارد. مناره‌ها از تاریخ ساخت (ﻧﻜ : بخش نخست همین مقاله) تاکنون (1392 ش) به همان حال باقی مانده است و هنوز روکار نشده‌اند. ظاهراً کاشی مناره‌ها در همان دوره ساخته شده و بنا به دلایلی تاکنون نصب نگردیده‌اند؛ اما به گفتۀ متولی فعلی مسجد، قرار است کار نصب کاشیها انجام شود. 
درِ ورودی مسجد آهنی است و طرحی از گرههای ساده دارد. پس از درِ ورودی، دالان کوتاهی است که به حیاط کوچک مسجد منتهی می‌شود. در انتهای دالان و در مدخل حیاط، فضای باز کوچکی قرار دارد که در دو طرف آن وضوخانه و دفتر مسجد قرار گرفته است. حیاطْ فضایی دایره‌شکل دارد که حدوداً 1 تا 20 / 1 سانتی‌متر بالاتر از تراز کف قرار گرفته و توسط چند پله قابل دسترسی است. در مرکز این حیاط کوچک یک حوض سنگی واقع شده که از داخل کاشی‌پوش است و آثار فرسودگی بر سطح کاشیها هویدا ست. وسط حوض آب‌نمایی سنگی قرار دارد که ساقۀ آن دارای حجاریهایی به شکل ماهی است. 
گرداگرد حیاط بخشهای مختلف مسجد واقع شده، که عبارت‌اند از: در جبهۀ غربی، نمازخانه؛ در جنوب، اتاق امام جماعت؛ و در شمال، فضای خدماتی مسجد. 
در جبهۀ جنوبی در دیگری قرار دارد که به پیشخوان مسجد و کفشداری باز می‌شود. پیشخوان به صورت فضایی کوچک است که در جانب راست خود دارای دو درِ ورودی به نمازخانه است و در ضلع مقابل آن آبدارخانه قرار دارد. 
 نمازخانه در حال حاضر به صورت فضایی بزرگ متشکل از دو سالن غربی و جنوبی است. سالن غربی در واقع حیاط مسجد بوده است که در حدود 15 سال پیش آن را مسقف نموده و به نمازخانۀ مردانه افزوده‌اند. دیوارهای این سالن آجری و فاقد اندود است و یک نورگیر در مرکز سقف آن، نور داخلی فضا را تأمین می‌کند. سالن قدیمی (جنوبی) دارای 4 ستون مدور باریک است و پنجره‌هایی هم در ضلع جنوبی دارد. این بخش دارای پوشش تخت است و سقف آن به صورت قاب‌بندیهای گچی است که هر کدام در مرکز خود یک ترنج گچ‌بری شده دارد. نمازخانۀ زنانه نیز به صورت فضایی ساده است که در جبهۀ غربی سالن جدید واقع شده است و وسعتی کمتر از بخش مردانه دارد (تحقیقات ... ). 
ساختمان مسجد تزیینات چندانی ندارد و فقط در ایوان ورودی دارای کاشی‌کاری معرق و کتیبه‌ای به خط ثلث بر گرداگرد ایوان است. همچنین در دو طرف درِ ورودی از داخل دالان، دو سکو قرار دارد که بر هر یک از آنها دو ستون سنگی استوار شده است. بنا از زمان ساخت تاکنون چندین‌بار بازسازی شده و تغییراتی به خود دیده است. گفته می‌شود ایوان ورودی در نخستین سالهای ساخت مسجد شکلی متفاوت از وضعیت کنونی داشت و ظاهراً سقف بخشی از بنا به صورت گنبدی‌شکل اجرا شده بود (گیاهی). همچنین در عمده‌ترین بازسازی که در فاصلۀ سالهای 1353-1355 ش انجام گرفت، به منظور وسعت فضای آشپزخانه، یک فضای مکمل در زیرزمین اضافه گردید و سقف نمازخانۀ مردانه که آجری ساده بود، گچ‌بری شد.

مآخذ

 تحقیقات میدانی مؤلف؛ گیاهی، علیرضا (نوۀ مرتضى گیاهی، بانی مسجد گیاهی)، مصاحبه با مؤلف. 

سیما طایفه