گلخندان

گلخندان \ gol-xandān \ ، روستایی تاریخی واقع در جنوب شرقی شهر بومهن. این روستا در فاصلۀ 4کیلومتری جنـوب جـادۀ تهـران ـ بومهن ـ رودهن در °51 و ´52 طول شرقی، و °35 و ´42 عرض شمالی، در ارتفاع 631‘1 متری از سطح دریا جای دارد و شامل دو بخش به نامهای گلخندان جدید و گلخندان قدیم است. این تقسیم‌بندی به علت توسعۀ بخش شمالی روستا در سالهای پس از انقلاب صورت گرفته است. 

گلخندان جدید

 این روستا در شمال گلخندان قدیم جای دارد که فاصلۀ آن از جادۀ بومهن ـ رودهن نسبت به گلخندان قدیم کمتر است. مجموعۀ ساختمانها و خانه‌های روستای گلخندان جدید در شمال قلعۀ تاریخی گلخندان و روی تپه‌ماهورهای میان دو رودخانۀ رودهن و سیاه‌رود واقع شده است. 
وسعت محدودۀ روستای گلخندان جدید هرچه به سمت شمال ادامه می‌یابد، به‌سبب فاصله‌گرفتن دو رودخانۀ یادشده از یکدیگر، بیشتر می‌شود. در این محدوده تپه‌ماهورهای کم‌ارتفاعی وجود دارد که در گذشته از دیمزارهای معروف منطقه بوده است، اما امروزه (1391 ش) در بخش عمدۀ آن ساخت‌وساز صورت گرفته و دیمزارها به مناطق مسکونی یا کارگاههای کوچک تولیدی، صنعتی و خدماتی بدل شده است. 
نام خانوادگی اهالی بومی روستای گلخندان جدید قاسملویی، قانبیلی، حیدری، ارزاقی، خوشی و سُرنی است. جمعیت این روستا حدود 60 خانوار است که نیمی از آنها را مهاجران دیگر شهرهای ایران یا افغانها تشکیل می‌دهند. 
شغل قدیم مردم روستای گلخندان، کشاورزی و دامداری بود، اما امروزه بیشتر اهالی دارای مشاغل خدماتی و تولیدی‌اند. شمار کمی نیز باغداری می‌کنند که تعدادشان به‌سبب کمبود آب رو به کاهش است. محصولات باغهای روستای گلخندان شامل گردو، گیلاس، آلبالو، سیب و توت است. این محصولات غالباً به مصرف محلی می‌رسد. 
بافت قدیم روستای گلخندان جدید از میان رفته است و بیشتر ساختمانهای آن پس از انقلاب ساخته شده‌اند. این روستا دارای یک باب مسجد است که گفته می‌شود به جای مسجد تاریخی در دوران پهلوی دوم احداث شده است؛ در سالهای دهۀ 1370 ش نیز یک بار دیگر آن را تخریب، و ضمن نوسازی، توسعه داده‌اند. بنای این مسجد ویژگیهای معماری دیگر مساجد را ندارد و بیشتر شبیه یک ساختمان مسکونی است. بنای مدرسۀ روستا که در سالهای پیش از انقلاب اسلامی احداث شده بود، در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی تکمیل و گسترش داده شد، اما اکنون از آن بهره‌برداری نمی‌شود و دانش‌آموزان این روستا برای ادامۀ تحصیل به مدارس شهرهای رودهن و بومهن یا روستای کُردنبرد می‌روند. 
فاصلۀ روستای گلخندان جدید و گلخندان قدیم حدود 500 متر است. در این فاصله، درۀ رودخانۀ رودهن با عمق حدود 40 متر واقع شده است و ارتباط بین دو روستا از طریق پلی سنگی که در 1376 ش روی رودخانۀ رودهن ساخته شده، برقرار می‌شود. 
مهم‌ترین اثر تاریخی ـ فرهنگی گلخندان جدید قلعۀ تاریخی آن است که قدمتش به سدۀ 2 ق / 8 م بازمی‌گردد. این اثر تاریخی ـ فرهنگی در 1379 ش با شمارۀ 888‘2 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. 

گلخندان قدیم

 این روستا در فاصلۀ 500 متری جنوب گلخندان جدید، روی تپه‌ماهورهای سمت جنوب دره و رودخانۀ رودهن و شرق رودخانۀ سیاه‌رود واقع شده است. راه دسترسی به روستای گلخندان 3 خیابان یا کوچۀ نسبتاً باریک و پیچ‌درپیچی است که از جادۀ تهران ـ بومهن ـ رودهن از حدفاصل پل بومهن تا مرز رودهن ـ بومهن، منشعب می‌شود و به سمت جنوب امتداد می‌یابد و از روستای سیاه‌بند گذشته و به یکدیگر متصل می‌گردد و از زیـر پل بزرگراه تهران ـ شمال عبور کرده، به روستای گلخندان جدید و سپس گلخندان قدیم و در ادامه به روستای کُردنبرد رسیده و به جنوب غرب منحرف می‌شود و در انتهای روستای زردستان خاتمه می‌یابد. ادامۀ این راه خاکی پرپیچ‌وخم و سخت‌گذر به روستاهای جنوب غربی بومهن منتهی می‌شود. 
در گذشته‌های دور، خانه‌های اهالی روستای گلخندان قدیم بر بالای تپه‌ای قرار داشت که امروزه در مرکز این روستا قرار گرفته است. پس از دورۀ قاجار و به مرور زمان اهالی این روستا خانه‌های خود را به زمینهای نسبتاً هموار اطراف تپه منتقل کردند و سطح تپه به گورستان بدل شد و سپس در دوران حکومت پهلوی دوم گورستان روستا به بالای یکی از تپه‌های سمت جنوب روستا به نام «تپه صلوات» که امروزه (1391 ش) منبع آب و دکل مخابرات بر فراز آن قرار دارد، منتقل شد. به دور این محوطه دیواره‌ای کشیده‌اند که در ساخت آن از سنگ قبرهای قدیمی استفاده شده است. یکی از این سنگ قبرها دارای تاریخ 980 ق است. در منتها‌الیه سمت غرب تپه، بقایای دو خانۀ خشت و گلی قدیمی، و در زیر آنها آثار دو زاغه یا کُهُل دست‌کند که در گذشته از آنها به عنوان سردخانه یا محل نگهداری احشام استفاده می‌کردند، همچنان وجود دارد. 
خانه‌های جدید روستا گرداگرد تپه و به‌خصوص در سمت جنوب و غرب آن احداث شده، و جنوب روستا را تپه‌ماهورهای کم‌ارتفاع با پوششی از خاک نسبتاً قطور و شمال آن را درۀ نسبتاً عمیق رودخانۀ رودهن، و غرب را درۀ رودخانۀ سیاه‌رود یا گلخندان دربرگرفته است. اما همۀ این موانع طبیعی دارای شیبی ملایم‌اند که امکان بهره‌برداری از زمینهای اطراف را به سهولت امکان‌پذیر می‌نماید و باغها و مزارع روستا در اطراف آن گسترش یافته‌اند. 
از شمال شرقی روستای گلخندان قدیم جاده‌ای به سمت شرق ادامه می‌یابد که پس از گذر از چند تپه‌ماهور به درۀ یلقن‌دره و سپس به روستای مهرآباد دماوند مرتبط می‌گردد. در محل یلقن‌دره شهرک جدیدی احداث شده است که به آن شهرک گل‌بهار می‌گویند. 
در جنوب شرقی گلخندان قدیم نیز جادۀ خاکی دیگری وجود دارد که به ناحیۀ عباس‌آباد مهرآباد متصل می‌شود. شمال غربی روستای گلخندان و در غرب مسیل رودخانۀ سیاه‌رود قدیم تپه‌ای نسبتاً مرتفع به نام آق‌تپه (سفیدتپه) وجود دارد که بزرگراه جدید از مجاورت آن عبور می‌کند و ارتفاعات سمت جنوب آن طاهرآباد، و در سمت جنوب طاهرآباد تپۀ برج و در جنوب آن کوهی به نام آق‌دولایی (پرتگاه سفید) و در جنوب آن کوه تماشا و در غرب کوه تماشا منطقه‌ای به نام گوگویک (گو به معنی سبزه و گویک به معنی گدوک = گردنه) وجود دارد. 
نام خانوادگی اهالی بومی روستای گلخندان قدیم فرج‌اللٰهی، قانبیلی، خرمایی، خلیفه، میوه‌ای، حیدری، قدرتی، سرنی و ارزاقی است. شغل مردم نیز از دیرباز کشاورزی، دامداری و باغداری بوده است. از محصولات کشاورزی و باغداری این روستا می‌توان به یونجه، جو، گندم، گردو، زردآلو، گیلاس، سیب و آلبالو اشاره کرد. 
مشکل عمدۀ اهالی این روستا کم‌آبی است که در فصل تابستان شدت می‌یابد و چون حجم فاضلابهای وارد شده به رودخانه‌های رودهن و سیاه‌رود بسیار زیاد است، آب آلوده و سمی آنها موجب خشک شدن درختان و گیاهان می‌شود. امروزه بیشتر جوانان روستای گلخندان قدیم به شهرهای اطراف مهاجرت کرده، و به مشاغل خدماتی و واسطه‌گری روی آورده‌اند و عـده‌ای نیز در کارگاههای کوچک تولیدی و صنعتی بومهن کار می‌کنند. 
 آب مصرفی و آشامیدنی اهالی روستای گلخندان قدیم از طریق یک حلقه چاه در حدفاصل روستا و قلعۀ تاریخی گلخندان تأمین می‌گردد که از طریق لوله‌کشی وارد خانه‌ها می‌شود. این روستا مسجد و مدرسه ندارد و دانش‌آموزان به مدارس رودهن و بومهن یا روستای کردنبرد می‌روند. 
حمام تاریخی روستای گلخندان قدیم نیز در دهۀ 1370 ش تخریب شد و اکنون اثری از آن وجود ندارد. همچنین در غرب تپۀ مرکزی روستا که بنای امامزاده قاسم بر فراز آن واقع شده است، بنای حسینیۀ تاریخی روستا وجود دارد. ساختمان حسینیه خشت و گلی، و سقف بازسازی‌شدۀ آن از شیروانی است. وسعت حسینیه حدود 100 مـ2 و فاقد هرگونه تزیینات بوده و بیشتر به یک اتاق معمولی شبیه است. 
روستای گلخندان قدیم دارای حدود 70 خانوار جمعیت ثابت است، اما شمار خانه‌ها و واحدهای مسکونی آن از 100 واحد بیشتر است. گفته می‌شود که در اعیاد و مناسبتهای ملی و مذهبی، جمعیت روستا از 120 خانوار تجاوز می‌کند. تقریباً تمامی ساختمانها و خانه‌های این روستا نوسازی شده است. 
 قدمت روستای گلخندان از روی بنای امامزاده قاسم که متعلق به قرن 8- 9 ق / 14-15 م است، و نیز قلعۀ تاریخی گلخندان متعلق به سدۀ 2 ق / 8 م مشخص می‌شود؛ افزون بر این، مواد فرهنگی قابل توجهی از تپۀ مرکزی روستا و حاشیۀ رودخانه‌های سیاه‌رود و رودهن به دست آمده که نمایانگر استقرار انسان از دوران پیش از اسلام در این نواحی است. قطعات سفالهای یافته شده در جنوب روستای سیاه‌بند و در محل تخلیۀ خاکهایی که بر اثر برش کوه برای احداث بزرگراه روی هم انباشه شده بود، مؤید آن است که دیرینگی این روستا دست‌کم به دوران اشکانیان و ساسانی بازمی‌گردد. 

ناصر پازوکی طرودی