گسترش و نوسازی صنایع ایران، سازمان

‌‌گسترش و نوسازی صنایع ایران، سازمان \ sāzmān-e gostareš va(o) now-sāzī-ye sanāyeº-e īrān \ ، سازمانی واقع در خیابان ولیعصر، نبش خیابان جام‎جم، منطقۀ 3 شهرداری تهران، که با هدف گسترش و نوسازی صنایع کشور برای رقابت‌پذیری در عرصۀ جهانی از طریق فراهم آوردن ملزومات توسعۀ صنعتی تأسیس شد. 
در اوایل دهۀ 1340 ش و با اجرای هم‎زمان اصلاحات ارضی و انتقال سرمایۀ زمین‌داران، نخستین هسته‌های سرمایه‌گذاری صنعتی در ایران با تأکید بر توسعۀ صنعت و الگو گرفتن از سازمانهای توسعه‌ای کشورهای پیشرفته شکل گرفت و ضرورت ایجاد مؤسسه‌ای توانمند و فراگیر برای توسعۀ صنعت مطرح شد؛ از این رو، در تیر ماه 1346 قانون تأسیس سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران در 8 ماده و 3 تبصره به تصویب مجلسهای شورای ملی و سنا رسید. 
به موجب مادۀ نخست این قانون، دولت می‎تواند برای 
گسترش و نوسازی صنایع و معادن کشور از طریق بررسیهای علمی و صنعتی و تربیت کادر مدیریت و ایجاد شرکتهای صنعتی و معدنی، به تأسیس سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران اقدام کند. 
براساس مادۀ دوم این قانون، سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران دارای شخصیتی حقوقی است و به‌صورت شرکت سهامی اداره می‌شود. این سازمان و کلیۀ شرکتها و واحدهای وابسته به آن از هر لحاظ استقلال کامل دارد، و تابع قوانین و مقررات و آیین‌نامه‌های عمومی مربوط به مؤسسات دولتی و یا وابسته به دولت و قانون محاسبات عمومی نیست، مگر آنکه در قانون مربوط با صراحت از سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران نام برده شود. 
براساس مادۀ 3 این قانون، سرمایۀ سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، مشتمل بر داراییهای متعلق به دولت در شرکتها و مؤسسات صنعتی و معدنی است که از طرف دولت به این سازمان واگذار می‌شود. همچنین به موجب مادۀ 7، این سازمان مجاز است با دولتهای خارجی و مؤسسات یا شرکتهای دولتی خارجی در سرمایه‌گذاریهای صنعتی و معدنی مشارکت نماید.
براساس قانون تأسیس سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، اساسنامۀ این سازمان در مهرماه 1346 در 23 ماده به تصویب دو مجلس ملی و سنا رسید؛ اما این اساسنامه چندین‌بار، به‌‎ویژه در سالهای پس از انقلاب اسلامی ایران اصلاح شد و آخرین بار در مردادماه 1384 بازبینی شد و هیئت وزیران در جلسۀ مورخ 5 / 5 / 1384 ش به پیشنهاد وزارت صنایع و معادن اساسنامۀ جدید را مشتمل بر 9 بخش و 80 ماده به تصویب رساند. در این اساسنامه سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران در شمار شرکتهای سهامی عام درآمد و پس از آن به «شرکت سهامی عام سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران» تغییر نام داد.
در بخش نخست این اساسنامه به مواردی چون تشکیل شرکت، نام، موضوع، مدت، تابعیت و مرکز اصلی آن اشاره شده است. در این بخش موضوع کار شرکت چنین بیان شده است: 
پرداختن به فعالیتهای اقتصادی از طریق تأسیس شرکت و سرمایه‌گذاری و مشارکت در شرکتها، پروژه‌ها 
و طرحهای صنعتی، تولیدی، ساختمانی، پیمانکاری، خدماتی، بازرگانی و سرمایه‌گذاری برای ایجاد و راه‌اندازی و یا توسعۀ این‎گونه واحدها با هدف مشارکت در توسعۀ صنعتی کشور که شامل تشکیل، تأسیس، ثبت و راه‌اندازی شرکتهای صنعتی و معدنی، تولیدی، ساختمانی، پیمانکاری، خدماتی، بازرگانی، سرمایه‌گذاری، کارگزاری، آموزشی و مطالعاتی و مشاوره‌ای و یا مشارکت حقوقی و مدنی در این قبیل شرکتها با بخش خصوصی یا عمومی؛ اداره و نگهداری و خرید و فروش سهام و اوراق بهادار؛ عقد قرارداد برای ادارۀ شرکتها؛ پرداختن به خدمات کارگزاری سهام در سازمان بورس اوراق بهادار تهران و خرید و فروش سهام و اوراق بهادار برای مشتریان پس از اخذ مجوزهای لازم و انتشار اوراق.
بخش دوم این اساسنامه به سرمایه و سهام شرکت پرداخته است. 
همچنین در بخش سوم، تغییرات سرمایۀ شرکت مطرح شده است. براساس این بخش، سرمایۀ شرکت را می‌توان از طریق صدور سهام جدید یا تصویب مجمع عمومی فوق‌العاده و یا از طریق بالابردن مبلغ اسمی سهام موجود با تصویب صاحبان سهام و با رعایت مقررات مربوط افزایش داد. همچنین براساس مادۀ دیگر این بخش، شرکت می‌تواند با تصویب مجمع عمومی فوق‌العادۀ صاحبان سهام به انتشار اوراق قرضه و اوراق مشارکت اقدام کند.
در بخش چهارم اساسنامۀ این سازمان، به مجامع عمومی اشاره شده است. به‎موجب این بخش، مجمع عمومی عادی باید سالی یک‌بار، و در زمانی که در این اساسنامه پیش‌بینی شده است، برای استماع گزارش مدیران، بازرس و یا بازرسان، نیز بررسی و تصویب ترازنامه و حساب سود و زیان سال مالی قبل و صورت دارایی و مطالبات و دیون تشکیل شود؛ همچنین مجمع عمومی فوق‌العادۀ این سازمان صرفاً برای اخذ تصمیم دربارۀ افزایش و کاهش سرمایه، انتشار اوراق قرضه و مشارکت و تغییر اساسنامه، انحلال شرکت با رعایت مقررات اصلاحیۀ قانون تجارت تشکیل می‌شود. براساس مادۀ دیگر این بخش، مجمع عمومی عادی یا فوق‌العاده به ریاست رئیس یا نایب‌رئیس هیئت مدیره و در غیاب آنها به ریاست یکی از مدیرانی که به این منظور از سوی هیئت مدیره انتخاب شده‎‎اند، تشکیل خواهد شد؛ مگر در مواقعی که انتخاب یا عزل بعضی از مدیران یا همۀ آنها در دستور جلسۀ مجمع باشد. در ماده‌ای دیگر وظایف این مجمع شرح داده شده است.
بخش پنجم اساسنامۀ سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، مربوط به هیئت مدیرۀ آن است. این سازمان توسط هیئت مدیره‌ای مرکب از 7 عضو اصلی اداره می‌شود که از سوی مجمع عمومی مؤسس یا عادی، از میان صاحبان سهام انتخاب می‌شوند.
بخش ششم این اساسنامه به بازرس (حسابرس) اختصاص یافته است. در این بخش، انتخاب و وظایف بازرس، اختیارات، مسئولیتها و حق‌الزحمۀ او، معاملات بازرس با شرکت، سال مالی، و صورت‌حساب شش‌ماهه شرح داده شده است. 
بخش هفتم این اساسنامه دربارۀ حسابهای این سازمان است، و به مواردی از قبیل حسابهای سالانه، حق مراجعۀ صاحبان سهام، اقلام ترازنامه ـ استهلاک، تقدیم ترازنامه و حساب سود و زیان، سود خالص، اندوختۀ قانونی و اختیاری، و سود قابل تقسیم می‎پردازد.
در بخش هشتم این اساسنامه موارد انحلال و تصفیۀ آن بیـان شده، و بخش نهم آن نیز به موارد پیش‌بینی ـ نشده اختصاص یافته است.
ارکان سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران شامل رئیس هیئت عامل و قائم‌مقام است که خود به مدیریتهای ارتباطات، حراست، دفتر امور حقوقی و مطالعات و برنامه‌ریزی استراتژیک تقسیم می‌شود. معاونتهای سازمان نیز اینها ست: معاونت منابع انسانی و پشتیبانی، معاونت مالی و اقتصادی، معاونت سرمایه‌گذاریهای صنعتی، معاونت بهره برداری و نوسازی، معاونت توسعۀ صنایع پیشرفته، معاونت گسترش پروژه‌های صنعتی و نیز معاونتهای دیگر.
فعالیتهای این سازمان از هنگام تأسیس تا 1387 ش عبارت‎اند از: آموزش مدیران عالی و میانی و نیروهای انسانی مورد نیاز صنعت؛ اکتشاف و استخراج معادن و توسعۀ صنایع معدنی؛ فعالیت در حوزۀ ارائۀ خدمات فنی و مهندسی به صنایع؛ گسترش خدمات بازرگانی؛ تهیۀ اساسنامه‌ای جامع برای شرکتها؛ همکاری در ایفای نقش صنایع سنگین در پشتیبانی از جنگ ایران و عراق (1359-1367 ش) و تولید وسیع کالاهای مورد نیاز جبهه‌ها با همکاری سازمانهای نظامی ذی‎ربط؛ واگذاری بخشی از صنایع سنگین مادر به سازمان گسترش؛ آموزش و تحقیق؛ همکاری در اجرای طرحهای مهم ملی از قبیل احداث پالایشگاههای نفت و گاز و پتروشیمی و نیروگاهها؛ توسعۀ صنعت خودرو‎سازی؛ گسترش صنایع دریایی؛ گسترش صنایع ساخت تجهیزات نفت و گاز و پتروشیمی؛ نوسازی صنایع؛ اولویت‌بخشی به سیاستهای ابلاغی اصل 44 و واگذاری سهام شرکتهای تابعه و تحت پوشش در قالب سهام عدالت و واگذاری در بورس؛ توسعۀ سرمایه‌گذاری در صنایع پیشرفته؛ توسعۀ هماهنگ کارآفرینی؛ گسترش تحقیق و توسعه در شرکتهای تابعه و تحت پوشش؛ توسعۀ پیمانکاری عمومی؛ گسترش اجرای پروژه‌های نفت و گاز؛ توسعۀ مدیریت؛ و سرمایه‌گذاری برای توسعۀ صنعتی مناطق محروم.
همچنین وظایف سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران در برنامۀ پنجم توسعه اینها ست: بازگشت سازمان گسترش به وظایف سازمانهای توسعه‌ای؛ تعریف اهداف استراتژیک با توجه به چشم‌انداز 1404 ش شامل تسریع در روند توسعۀ صنعتی کشور از طریق ایجاد کسب‌وکارهای مولد؛ ارتقای توان رقابت‌پذیری صنایع برای حضور در بازارهای جهانی؛ دستیابی به توان تولید و عرضۀ تکنولوژی در صنایع منتخب سازمان؛ صنایع مرتبط با انرژی و توسعۀ مناطق محروم؛ ادامۀ واگذاری سهام شرکتهای تابعه و تحت پوشش در قالب خصوصی‌سازی سهام بیش از 100 شرکت؛ ایجاد کارگروههای تخصصی برای هم‌افزایی و ادارۀ تخصصی صنایع در سازمان گسترش.
همچنین تأسیس کارخانۀ ماشین‌سازی اراک با همکاری شوروی سابق؛ تأسیس کارخانۀ ماشین‌سازی تبریز با همکاری کشور چکسلواکی؛ تأسیس کارخانۀ تراکتورسازی تبریز با همکاری رومانی؛ تأسیس شرکت سهامی آلومینیم ایران (ایرالکو) با کمک فنی سازمان ملل متحد و مشارکت پاکستان و آمریکا؛ تأسیس نخستین شرکت تولید ماشینهای سنگین و راهسازی (هپکو)؛ تأسیس نخستین شرکت تولید فراورده‌های نسوز ایران؛ تأسیس نخستین شرکت تولید الکتروموتور (موتوژن)؛ تأسیس نخستین شرکت کشتی‌سازی (خلیج‌فارس)؛ تأسیس نخستین شرکت چوب و کاغذ (چوکا)؛ تأسیس نخستین کارخانۀ صنعتی پوست و چرم؛ تأسیس نخستین کارخانۀ واگن‌سازی (واگن پارس اراک)؛ تأسیس نخستین کارخانۀ تولید موتورهای دیزل (لیلانددیزل)؛ تأسیس نخستین شرکت تولید تجهیزات انتقال نیرو؛ تأسیس نخستین شرکت تولید تجهیزات کمک‌آموزشی (شرکت صنایع آموزشی)؛ و نخستین راهبر ایرانی پروژه‌های پارس جنوبی، از نخستین فعالیتهای این سازمان بوده‎اند.
سازمان مدیریت صنعتی (ه‍ م) یکی از سازمانهای وابسته به سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران است.

مآخذ

 «اصلاح اساسنامۀ شرکت سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران»، تنقیح ... (مل‍ ‎)؛ «اصلاح اساسنامۀ شرکت سازمان گسترش و نوسازی صنـایع ایـران»، مرکز پژوهشهای مجلس شـورای اسلامی (مل‍‌ )؛ «ایدرو در یک نگاه»، دنیای اقتصاد (مل‍ ‎)؛ «تاریخچه»، ایدرو، 2 (مل‍‌ )؛ «قانون تأسیس سازمان و گسترش و نوسازی صنایع ایران»، شرکت ارض پارسیان (مل‍‌ )؛ «نمودار تشکیلاتی سازمان گسترش و صنایع نوسازی ایران»، ایدرو، 1 (مل‍‌ )؛ یادمان، فراز و نشیبهای سی و شش سالۀ سازمان در گفت‌وگو با رؤسای هیئت عامل، زیرنظر محمدرضا محسنی، تهران؛ نیز:

Arzparsian, www.arzparsian.com; Donya-e-eqtesad, http: / / donya-e-eqtesad.net / Default-view. asp? @ = 215458; Idro, 1, http : / / www. idro.org / General Pages / Org Chart. aspx ; ibid, 2, http: / / www. idro. org / General Pages / History. aspx; Tarh. Majlis, http: / / tarh. majlis. ir / ? Show Rule & Rid = ADBC 63 IB – 39 E 9 - 4 A52 - A4D8 – 76 E6 B01D24EF; Tanqih, http: / / tanqih. Com / Ghanoon - gid 27877. aspx # bookmark.
حسن موسوی‌زاده