قنات سردار

قنات‌سردار \ qanāt-sardār \ ، قناتی که از ده ‎قلعه‎سردار در شرق لویزان سرچشمه می‎گرفت. 
این قنات که به آب‎سردار و یا قنات اکبرآباد نیز معروف بود و هنوز هم جریان دارد، از مستحدثات محمدحسن خان سردار ملقب به‎ ساری‎اصلان و معروف به خان بابا خان سردار، پسر محمد خان قاجار ایروانی از سرداران معروف ایران در دورۀ فتحعلی شاه قاجار بود. مادرچاه این قنات در ده‎ قلعه‎سردار که امروزه اراضی آن در محوطۀ پادگان لویزان قرار دارد، واقع بود و عمق آن 50 متر، و طول قنات 000‘ 4 متر است (بامداد، 3 / 346؛ مالکی، 167).
این قنات که موقوفه است، برپایۀ نام خیابانها و محله‎های کنونی تهران از لویزان آغاز می‎شود، پس‎ از گذر از خیابان نارمک (آیت) و ادامۀ مسیر، از محل کنونی این خیابان پایین می‎رود و با عبور از زیر منازل، در نهایت به آسیاب‎سردار می‎رسد. درگذشته در این محل آسیایی وجود داشت که توسط جریان آب همین قنات به حرکت درمی‌آمد. قنات‌سردار سپس خیابان آسیاب‎سردار را قطع می‎کند و وارد قسمت غربی خیابان نارمک می‎شود و همچنان در امتداد آن و به سمت پایین ادامۀ مسیر می‎دهد، خیابان مازندران را قطع می‎کند و سپس به سمت غرب منحرف می‎شود و از زیر منازل عبور می‎نماید. درگذشته در این محل آسیایی موسوم به والی وجود داشت که با آب این قنات کار می‎کرد. 
قنات‌سردار در ادامۀ مسیر، در محل تلاقی با خیابان زرین‎نعل به دو رشته قنات تقسیم می‎شود: شاخۀ اول به جنوب غرب سرازیر، و پس از قطع خیابان خورشید در عمق 5 / 3متری شمال میدان شهدا (ژاله)، نبش ایران (عین‎الدوله) ظاهر می‎شود. این رشته از قنات، باغ و عمارت سردار را که متعلق به حسن خان سردار بود، مشروب می‎کرد. رشتۀ دیگر این قنات امروزه در امتداد محل خیابان زرین‎نعل به سمت شرق جریان دارد، خیابان 17 شهریور را در مقابل کارخانۀ برق، در عمق 5 / 2متری قطع می‎کند، از زیر محل کارخانه می‎گذرد و در 100متری شرق میدان شهدا به طرف جنوب ادامۀ مسیر می‎دهد. آبدهی این قنات که در بهار بین 5 تا 6 سنگاب، و در پاییز به 4 تا 5 / 4 سنگاب می‎رسید، بعدها به 3 سنگاب کاهش یافت (مالکی، 68 - 69، 167؛ معتمدی، 550، 553، 554).

مآخذ

 بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ مالکی، احمد و احمد خورسندی آقایی، قنات در ایران: مطالعۀ موردی قنوات شهر تهران، تهران، 1384 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1384 ش.

شیوا جعفری