قلعه ارامنه

قلعۀ ارامنه \ qalºe-ye arāmane \ ، سابقاً روستایی ارمنی‌نشین واقع در اراضی جانب شرقی ونک، امروزه محله‌ای کوچک در دل محلۀ ونک. 
در نخستین سالهای سلطنت قاجارها، به دستور فتحعلی شاه، 10 تن شیشه‌گر از ارمنیان جلفای اصفهان برای انداختن شیشه‌های قصر تازه‌ساز او، به تهران آورده شدند. پس از چندی، آنها خانواده‌های خود را هم از جلفای اصفهان به تهران آوردند و کم‌کم بر شمار ارمنیان تهران افزوده شد. چون ارمنیان تهران از آزادی و رفاه بیشتری برخوردار بودند، به‌تدریج، گروههایی از ارمنیان نقاط دیگر ایران نیز به تهران مهاجرت کردند. در آن زمان، افزون بر ارمنیانی که در شهر تهران اقامت گزیدند، شماری نیز در روستاهای پیرامون تهران ازجمله ده ونک ساکن شدند. 
ارمنیان ونک از چهارمحال و بختیاری به این روستا آمدند (هویان، ارمنیان ... ، 16- 18) و در زمینهای بخش شرقی آن به کشاورزی و باغداری پرداختند. این زمینهای کشاورزی و نیز باغها با رشته قناتی پرآب و شیرین آبیاری می‌شد (ستوده، 2 / 838). افزون بر آن، نهری به نام جُوارین که از اوین سرچشمه می‌گرفت، از نزدیکی قلعۀ ارامنه می‌گذشت و کشاورزان ارمنی از آب آن نیز برداشت می‌کردند (همو، 1 / 122-123). 
در دورۀ ناصرالدین شاه، میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، نخست زمینهای بخش غربی روستای ونک را خریداری کرد و به مالک عمدۀ ونک بدل شد. او به‌تدریج با خریداری زمینهای بخش ارمنی‌نشین ونک مالک سراسر ده ونک گردید (همو، 2 / 838). مستوفی‌الممالک در 1270 ق / 1854 م، کلیسایی با هزینۀ خود برای ارمنیان این منطقه ساخت. ارمنیان این کلیسا را سورپ میناس (میناس مقدس) نام نهادند؛ همچنین مستوفی‌الممالک صلیبی برنزی به این کلیسا اهدا کرد که امروزه نیز در آنجا باقی است. روی این صلیب نوشته شده است: «مستوفی‌الممالک به کلیسای ونک فی شهر ذیقعدة الحرام سنۀ 1278» (هویان، کلیساها ... ، 244-245؛ برای آگاهی بیشتر از این کلیسا، نک‍ : ه‍ د، میناس مقدس). 
در 1267 ق / 1851 م، شمار 43 خانوار ارمنی برابر با 211 تن در دو روستای واقع در شمال تهران که یکی از آنها قلعۀ ارامنۀ ونک بود، زندگی می‌کردند. برپایۀ آمار موجود، شمار جمعیت ارمنیان ساکن قلعۀ ارامنه در 1297 ق / 1880 م، 24 خانوار برابر با 106 تن متشکل از 57 مرد و 49 زن بوده است که در 1307 ق، به 35 خانوار افزایش یافت (همو، ارمنیان ... ، 18؛ هولتسر، 70). در سالهای پایانی دهۀ 1320 ش، قلعۀ ارامنه دارای حدود 200 تن جمعیت بوده است که بیشتر به کارهای کشاورزی و باغداری می‌پرداختند و عمده محصول آنها غلات، اسپرس و اندکی بنشن و سبزی بود و زنان در کنار کار کشاورزی، به بافتن ژاکت و شال پشمی نیز اشتغال داشتند. در آن سالها، بیشتر جوانان روستا در تهران به کار مکانیکی و رانندگی مشغول بودند. از دیگر درآمدهای اهالی، اجارۀ باغ و خانه به تهرانیهایی بود که تابستانها به ییلاقات شمیران می‌آمدند ( فرهنگ ... ، 1 / 163). در سرشماری رسمی 1335 ش، قلعۀ ارامنۀ ونک دارای 230 تن جمعیت متشکل از 133 مرد و 97 زن بوده است ( گزارش ... ، 5). 
زمینهای قلعۀ ارامنه در گذشته تا باشگاه آرارات ادامه داشته، و گورستان ارمنیان نیز در همین مکان واقع بوده است. اطراف قلعه دارای حصار بوده، و درِ چوبی بزرگی در قسمت ورودی آن قرار داشته که شبها برای امنیت ساکنان بسته می‌شده است. امروزه از دو برج نگهبانی این قلعه تنها خرابه‌هایی برجای مانده است. 
در دهۀ 1340 ش، با گسترش کالبدی شهر تهران، به مرور زمان زمینهای این روستا به زیر ساخت‌وسازهای شهری رفت و به محله‌ای از کلان‌شهر تهران بدل شد. امروزه کلیسای میناس مقدس و قسمت محدودی از این قلعه باقی مانده است و شمار کمی از ارمنیان در این محله سکونت دارند (تحقیقات ... ). 

مآخذ

 تحقیقات میدانی مؤلف؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1374 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، وزارت کشور، تهران، 1337 ش؛ هولتسر، ارنست، ایران در یکصد و سیزده سال پیش، بخش نخست: اصفهان، ترجمۀ محمد عاصمی، تهران، 1355 ش؛ هویان، آندرانیک، ارمنیان ایران، تهران، 1380 ش؛ همو، کلیساهای ارمنیان ایران، تهران، 1382 ش.

سعیده صائبی‌مقدم