فرمانیه

فرمانیه \ farmāniy(yy)e \ ، محله‌ای در منطقۀ 1 شهرداری تهران.
زمینهای این محله در گذشته جزو اراضی شمالی رستم‌آباد علیا بوده است (بلاغی، 49). نام این محله از منصب عبدالحسین میرزا سالار لشکر، نوۀ عباس میرزا و فرمانفرمای کرمان، کرمانشاهان و فارس در دوره‌های ناصری و مظفری گرفته شده است (نک‍ : بامداد، 2 / 247). بخش عمده‌ای از زمینهای فرمانیه متعلق به کامران میرزا نایب‌السلطنه، فرزند سوم ناصرالدین شاه قاجار، بوده است. پس از فوت او این اراضی به دخترش که همسر جان محمد خان بود، رسید. سپس عبدالحسین میرزا فرمانفرما آن را خرید. بخش دیگری از اراضی فرمانیه را نیز فرمانفرما ظاهراً در 1326 ق از محمد ولی خان آصف‌السلطنه، داماد مظفرالدین شاه، خریداری کرد که احتمالاً وسعت فرمانیه، یک و نیم دانگ از رستم آباد علیا را شامل می‌شده است (ستوده، 2 / 627). عبدالحسین 
میرزا باغی به وسعت 000‘60 مـ2 و عمارتی در آن برپا داشته که به باغ رضوانیه شهرت داشته است (فرمانفرماییان، منوچهر، 90). 
باغ فرمانیه توسط رشته قناتی به طول 000‘1 متر، مـوسوم بـه قنـات فرمانیه ــ کـه مادرچاه آن در شمال نیاوران و مظهر آن در شمال باغ قرار داشته ــ آبیاری می‌شده است (مالکی، 176؛ سیما ... ، 20). این باغ و عمارت موجود در آن، اقامتگاه تابستانی عبدالحسین میرزا فرمانفرما بود و افزون بر آن هر یک از 8 همسر او دارای خانه و باغ اختصاصی در املاک فرمانیه بودند. خانوادۀ عبدالحسین میرزا به هنگام فصل گرما، دو ماه از سال را در ییلاق فرمانیه به سر می‌بردند. فرمانفرما به‌ندرت شبها در فرمانیه می‌ماند و پس از صرف شام به تهران بازمی‌گشت. او معمولاً هر روز از میهمانهای خود برای صرف ناهار در زیرزمینهای بزرگی که در زیر خانه‌های مجموعۀ فرمانیه قرار داشت، پذیرایی می‌کرد. در آنجا بادبزن بسیار بزرگی از سقف آویزان بود که خدمتکاران آن را با طناب از اتاق مجاور، عقب و جلو می‌کشیدند و بدین وسیله او و میهمانانش را خنک می‌کردند (فرمانفرماییان، منوچهر، همانجا؛ فرمانفرماییان، ستاره، 86). 
فرمانفرما در زمان حیاتش ملک فرمانیه را میان فرزندان خود از عزت‌الدوله، همسر اولش، تقسیم کرد. ظاهراً باغ و عمارت حاکم‌نشین فرمانیه، به فیروز میرزا نصرت الدوله، پسر ارشد، رسید (فرمانفرماییان، منوچهر، 66-67). نصرت‌الدوله مدتی در آنجا سکنا گزید. این ایام (1307 ش) مقارن با نخست وزیری مخبرالسلطنه هدایت بود که نصرت الدوله در آن کابینه، تصدی وزارت مالیه را برعهده داشته است. به گزارش مخبرالسلطنه، در آن زمان مجالس محدودی با حضور شماری از اعضای هیئت دولت و نیز تیمورتاش (وزیر دربار) وحبیب الله خان شیبانی (وزیر فواید عامه) برگزار می‌شده است (هدایت، 379). نصرت‌الدوله که به‌سبب ولخرجیهایش، بدهیهای کلانی داشت، نخست منزل مجلل خود در فرمانیه را به سفارت فرانسه اجاره داد. این خانه را سرانجام دولت ایتالیا برای اقامت تابستانی اعضای سفارتش خرید (فرمانفرماییان، منوچهر، 67). بقیۀ زمینهای فرمانیه که میان باغ و خیابانهای غربی فرمانیه و اراضی جنوب آن تا رستم‌آباد قرار دارد و نیز زمینهای واقع در شمال باغ که امروزه سفارت ایتالیا و خیابان سعید روحانی در آن واقع است، برای ورثه باقی ماند. خیابانهای گل‌کار و بن‌بست مهمان‌نواز نیز از این مجموعه بیرون آمده است (معتمدی، 346). 
امروزه املاک فرمانیه محله‌ای در منطقۀ 1 شهرداری تهران (شمیران) است؛ این محله از شمال به خیابان شهید لواسانی و محلۀ سامیان، از جنوب به محلۀ اختیاریه و بزرگراه صدر، از غرب به محلۀ چیذر، و از شرق به محلۀ اراج محدود می‌شود (نقشه). 

مآخذ

 بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت مرکزی و مضافات، قم، 1350 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1374 ش؛ سیمای قنوات منطقۀ یک، گروه آب و فاضلاب ستاد محیط زیست و انرژی، پروژۀ ساماندهی خدمات شهر تهران، تهران، 1384 ش؛ فرمانفرماییان، ستاره، دختری از ایران، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، تهران، 1377 ش؛ فرمانفرماییان، منوچهر و رخشان فرمانفرماییان، خون و نفت، ترجمۀ مهدی حقیقت‌خواه، تهران، 1377 ش؛ مالکی، احمد و احمد خورسندی آقایی، قنات در ایران، مطالعۀ موردی شهر تهران، تهران، 1384 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ نقشۀ تهران بزرگ، مرکز اطلاعات جغرافیایی شهر تهران، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری (وابسته به شهرداری تهران)، تهران، 1384 ش؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، 1344 ش. 

علی‌محمد مرادیان منفرد