فرح دیبا، دفتر مخصوص

فرح دیبا، دفتر مخصوص \ daftar-e maxsūs-e farah-e dībā \ ، دفتری برای رسیدگی به امور فرهنگی و خیریه که فرح دیبا بر آنها نظارت داشت. 
دفتر مخصوص فرح دیبا در باغی موسوم به باغ عزیزخان، در شرق محلۀ حصاربوعلی قرار دارد. این باغ در دورۀ قاجار متعلق به عزیزخان خواجه بوده است (ستوده، 1 / 352؛ مهرپارسا، 9). عزیزخان خواجۀ سفیدپوستی بود که ناصرالدین شاه او را به امین‌السلطان، صدراعظم خود بخشید و این شخص در نزد امین‌السلطان جایگاهی خاص یافت و بر اثر آن، صاحب ثروت و املاک بسیاری شد که منطقه‌ای موسوم به چهارراه عزیزخان در خیابان حافظ، مدرسۀ خیریۀ متقین در خیابان سرهنگ سخایی و همچنین باغ مذکور از آن جمله‌اند (بامداد، 2 / 323، 325؛ تحقیقات ... ). 
بعدها وصیت‌نامه‌ای از عزیزخان پیدا شد که سند آن در دورۀ احمد شاه قاجار تنظیم گردیده بود؛ به موجب این وصیت‌نامه، شاه وقت وارث عزیزخان معرفی شده بود (بامداد، 2 / 326). از این رو، در دورۀ پهلوی اول کلیۀ املاکی که پیش از آن متعلق به عزیزخان بود، در زمرۀ املاک رضاخان درآمد و در دورۀ پهلوی دوم، وقف‌نامۀ کتبی‌ای برای رقبات او تنظیم شد. به موجب وصیت‌نامۀ عزیزخان، این باغ، باغی خالصۀ دولتی محسوب می‌شد، اما ساختمانی در آن وجود داشت که در دورۀ پهلوی دوم، دکتر محمد یزدی آن را خریداری، و در آن بیمارستان مسلولان را بنا کرد. با وجود مخالفت اهالی روستای حصاربوعلی در آن زمان، این بیمارستان حدود 15 سال به فعالیت خود ادامه داد، تا آنکه محمدرضا شاه پهلوی، کاخ نیاوران را محل سکونت خود قرار داد، و فرح دیبا نیز این باغ را برای تأسیس دفتر خود انتخاب کرد. او همچنین املاک دیگری را در ضلع غربی باغ همچون باغ بزرگ دکتر کاسمی، خریداری کرد و به این مجموعه افزود (ستوده، 1 / 356؛ تحقیقات). 
در ابتدا ساخت مجموعه‌ای با هدف حفظ و نگهداری از 22 مرکز و سازمان علمی، خیریه‌ای، آموزشی و فرهنگی در دستور کار قرار داشت، اما سرانجام به منظور جلوگیری از قطع درختان باغ، دفتر مخصوص فرح دیبا در محلی جدا از مرکز فرهنگی که مکانی عمومی تلقی می‌شد، گشایش یافت. بدین ترتیب، در ضلع جنوبی باغ عزیزخان، مرکز فرهنگی (فرهنگ‌سرای نیاوران)، و در قسمت شمالی آن دفتر مخصوص فرح دیبا ساخته شد (دیبا، 112). 
دفتر مخصوص فرح دیبا در قسمتی از باغ 320‘8 متری که ساختمانهای قدیمی در آن قرار داشت، بنا نهاده شد؛ از این رو، هیچ‌گونه آسیبی به درختان باغ وارد نمی‌آمد. کار ساخت بنا در 1349 ش آغاز شد. از 3 قنات موجود در باغ یعنی قنات عزیزخان، قنات ملا میرزاعلی و قنات ملک‌آباد، مظهر قنات اصلی به‌عنوان نمادی برای زندگی و حیات باغ با کاشی آبی مفروش، و آب دیگر قنات به درون استخرهای مرتبط با هم در محوطۀ فرهنگ‌سرا سرازیر شد. کامران دیبا طراح و معمار این مجموعه، با استفاده از ستونهای سنگی یکپارچه در حیاط، و با تأکید بر هماهنگی رنگهای به کار رفته با یکدیگر، هنر اصیل ایرانی را به نمایش گذاشت؛ ترکیب رنگهای زرد و سفید در بتون، در کنار سنگ مرمر سبز و زرد نیمه‌شفاف به‌کاررفته در دیوارها، نمایی زیبا و در عین‌حال همگون با محیط باغ را پدید آورد (همو، 118؛ ستوده، 1 / 352). 
ساختمان اصلی دفتر مخصوص فرح دیبا 000‘ 3 مـ2 مساحت دارد. این بنا از خارج، نمایی سه‌طبقه دارد، اما از داخل از 6 نیم‌طبقه که سه به سه یکدیگر را در برگفته‌اند، شکل گرفته است. ورودی ساختمان دارای یک هال مرکزی است که روشنایی آن به‌طور غیرمستقیم از سقف تأمین می‌شود و طبقۀ همکف دارای دو هال مرکزی متصل به هم و به شکل L است. دفاتر که به شکل باز طراحی شده‌اند، با پارتیشنهایی از یکدیگر جدا می‌شوند؛ همچنین برای این منظور، نیم‌طبقه‌هایی جدا از یکدیگر که در محل پله‌ها آنها را به هم می‌رساند، طراحی شده است. این طرح، فضای بصری قابل لمسی را بلافاصله پس از ورود به فضای باز دفاتر پدید می‌آورد (دیبا، 124). پله‌هایی که به نیم‌طبقه‌های L شکل متصل می‌شوند، به شکل باز است و توجه را به سوی باغ معطوف می‌سازند. این پله‌های مرمرین به قسمتهای مختلف ساختمان هدایت می‌شوند؛ جداسازی به ویژه در قسمت بام، و به وسیلۀ یک نیم‌طبقه صورت می‌گیرد. وجود آینه بر روی پارتیشنهای دفاتر و به دنبال آن، انعکاس نور و تصاویر مختلف، سبب ایجاد حس بصری خاصی در بیننده می‌شود (همانجا). 
به‌طورکلی، در طراحی دفتر مخصوص فرح دیبا تأکید زیادی بر قرینه‌سازی در نمای خارجی و داخلی ساختمان صورت گرفته است. کامران دیبا به جای کنسول، از سایبان به‌عنوان عنصری از معماری ایرانی استفاده کرده است (شافعی). 
افزون بر معماری قابل توجه دفتر مخصوص فرح دیبا، می‌توان به دو اثر از دو مجسمه‌ساز مشهور ایران و جهان در این بنا اشاره کرد. نخستین اثر، مجسمه‌ای از پرویز تناولی با عنوان «یادمانی برای سهروردی» است که در مدخل ورودی دفتر نصب شده است. این مجسمه از جنس برنز، و در ابعاد 88×400×185 سانتی‌متر ساخته شده است. این اثر مفهومی که تا حدودی به شیوۀ آبستره دومتیک گرایش دارد، از نخستین یادمانهایی است که به پیشنهاد ملکه فرح دیبا در ایران ساخته شده است. 
این اثر به سفارش دفتر فرح دیبا برای نصب در پارک 
جمشیدیه، و اثر مشابه آن برای نصب در سهرورد زنجان ساخته شد. در 1356 ش کار ساخت این مجسمه به پایان رسید، اما نصب آن با وقوع انقلاب اسلامی و بسته شدن بوستان جمشیدیه به تعویق افتاد، تا آنکه در 1358 ش در مکان فعلی نصب شد (تناولی). 
مجسمۀ دیگر اثر کارل اشلامینگر، مجسمه‌ساز آلمانی است که در مرکز هال نصب شده است. طرح این مجسمۀ برنزی براساس منشوری است که به مثلثهای متساوی‌الاضلاع تجزیه شده است و به گونه‌ای بدون افزودن قطعه‌ای به منشور یا برداشتن قطعه‌ای از آن، تنها با حرکت دادن اجزاء منشور، می‌توان ساختارهای انتزاعی متعددی به دست آورد. این مجسمه در 1355 ش ساخته شد و پس از انقلاب اسلامی در مکان فعلی نصب گردید. 
کار ساخت بنای دفتر مخصوص در 1356 ش پایان یافت (دیبا، همانجا). اما به‌سبب وقوع انقلاب اسلامی، فرح دیبا عملاً نتوانست از آن استفاده کند. این باغ و کلیۀ مستغلات آن، که به مدت چند سال در تصرف ادارۀ بیوتات پهلوی بود، پس از انقلاب اسلامی به ادارۀ اوقاف استان تهران واگذار شد و در کنار دیگر املاک عزیزخان زیر نظر «موقوفۀ هنرستان متقین» قرار گرفت و درآمد حاصل از اجاره‌بهای آن نیز صرف هزینۀ دانش‌آموزان مدرسۀ خیریۀ متقین شد. 
این مکان در نخستین سالهای پس از انقلاب اسلامی در اختیار مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی که بعدها به پژوهشگاه علوم انسانی تغییر نام داد، قرار داشت. در 1364 ش بخشهایی از کتابخانۀ ملی با موافقت این مؤسسه، به این مکان انتقال یافت. همچنین مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی در 1368 ش به مرکز تازه‌تأسیس تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات اجازه داد که در بخش کوچکی از دفتر مخصوص فرح دیبا مستقر شود. سرانجام پس از چند سال، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی این مکان را ترک کرد و با اتمام بنای اصلی کتابخانۀ ملی در 1383 ش، تمامی بخشهای آن به آنجا منتقل شد و دفتر مخصوص فرح‌دیبا به طور کلی در اختیار مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات (پژوهشگاه دانشهای بنیادی، ه‍ م) قرار گرفت. مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات پس از استقرار در این مکان، ضمن حفظ هویت معماری، تغییراتی جزئی در معماری داخلی آن پدید آورد. 

مآخذ

 احمدی، علی (معاون موقوفۀ متقین)، مصاحبه با مؤلف، 20 / 9 / 1389 ش؛ انوار، عبدالله (تهران‌شناس)، مصاحبه با مؤلف؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ تناولی، پرویز (مجسمه‌ساز مشهور ایرانی)، مصاحبه با مؤلف؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ شافعی، بیژن (مهندس معمار)، مصاحبه با مؤلف؛ صفویان، کورش (معاون مالی پژوهشگاه دانشهای بنیادی)، مصاحبه با مؤلف؛ مهرپارسا، روح‌الله، «گزارش»، ایران، تهران، 1386 ش، شم‍ 853‘ 3؛ نیز: 

Diba, K., Buildings and Projects, Germany, 1981. 
هما عطاری