فرفیون

فرفیون \ farfiyūn \ ، یا شیرسگ، جنسی از گیاهان گل‎دار، یک‎ساله یا چندسالۀ علفی، درختچه‎ای یا درختی یک‎پایه، با شیرابۀ سفیدرنگ و تلخ‎مزه که در سراسر جهـان ــ بـه‎استثنـای نواحـی سرد شمالـی و کوهستانهای مرتفع ــ ازجمله در بلندیهای شمیران و جاجرود می‎روید.
در متون کهن پزشکی، صمغ درخت مازریون و نیز درخت خار / غار، فرفیون (فربیون / اوفِربیون / اوبربیون / آفَربیون) نامیده می‎شد. به نوشتۀ پزشکان طب سنتی، صمغ (شیرابۀ) تازۀ این گیاه به رنگ خاکستری متمایل به زرد، و صمغ کهنۀ آن متخلخل و خشک و مایل به سرخ است. صمغ فرفیون طعم و بوی تندی دارد و به نامهای مختلف عربی ازقبیل آکل نفسه، قاتل نفسه و قاتل ابیه نامیده شده است؛ زیرا این صمغ به‎سبب تأثیر قویِ ترکیبِ شیمیاییِ آن، در هرچه ریخته شود آن را، و هر چه را در آن ریخته شود، از بین می‎برد. در گذشته برای استخراج و جمع‎آوری این صمغ، از شکنبۀ گوسفند که ظاهراً نسبت به آن مقاوم بوده است، استفاده می‎کردند (حاجی‌زین‎‎عطار، 453؛ حکیم مؤمن، 320؛ بیرونی، 516- 517؛ میرحیدر، 4 / 285). امروزه فرفیون به جنسی از گیاهان شیرابه‎‎دار (نه صمغ آنها) گفته می‎شود.
در جهان بیش از 600‘1 گونه از این جنس وجود دارد که نزدیک به 70 گونۀ علفی و درختچه‎ای آن در ایران می‎روید. این جنس از نظر اقتصادی و دارویی ارزشمند است، اما ارزش علوفه‎ای ندارد. بنت‎قنسول گونه‎ای از فرفیون است که به شکل زینتی و درختچه‎ای، دارای برگهای سبز روشن و چمنی است و در پاییز و زمستان، گل‎آذینهایی به رنگ سرخ دارد و به‎واسطۀ 
حرارت مناسب محیط، برگهای انتهای ساقۀ آن رنگ زیبایی به خود می‎گیرد. بنت قنسول از گونه‎های واردشده به ایران، و بومی مکزیک است (مظفریان، رده‎بندی ... ، 2 / 304، درختان ... ، 264؛ ثابتی، 150). 
فرفیونِ درختچه‎ای و بیدار جزو درختان کائوچوکی از این جنس‎اند. گونۀ اول با برگهای قلبی‎شکل و ریزان، انحصاری ایران است و فقط در نواحی جنوبی کشور می‎روید و به‎گویش محلی پِرِخ و پَرّه خوانده می‎شود. گونۀ دوم هم در جنوب کشور به‎عنوان پرچین کاشته می‎شود و شباهت زیادی به پِرِخ دارد، با این تفاوت که برخلاف گونۀ اول، فاقد انشعابات کروی‎شکل است و گاهی با درختان بومی اشتباه گرفته می‎شود. چون شیرابۀ سفیدرنگ آن در تماس با چشم، سوزش و درد ایجاد می‎کند، از همین رو به آن دیدار (دیه‎دار)، و گاهی نیز درخت نفت گفته می‎شود (همو، 149-151؛ مظفریان، 221, 223، درختان، 265).
گونۀ معروف این جنس که در طب سنتی مصرف دارویی دارد، Euphorbia helioscopia است. این جنس یک‎ساله، به ارتفاع 30-50 سانتی‎متر، با ساقۀ کوتاه و نسبتاً ضخیم، و برگهای متناوب و تخم‎مرغی ـ شکل و دندانه‎دار، بـه رنگ خاکستری روشن است. ریشۀ آن ــ بـا خاصیت مسهلی ــ برای دفع کرم روده مفید و دانۀ آن نیز ملین است و از مخلوط آن با فلفل سیاه بوداده برای درمان مبتلایان به وبا استفاده می‎شود. از شیرابۀ این گونه برای از بین بردن زگیل استفاده می‎کنند (میرحیدر، همانجا؛ زرگری، 4 / 369؛ عماد، 5 / 95).
فرفیون از نظر پزشکان طب سنتی، طبیعتی گرم و خشک دارد. در گذشته از این صمغ بیشتر برای استعمال داخلی استفاده می‎شد، اما امروزه به‎سبب سمی‎بودن این صمغ و سوزش و خارش شدید ناشی از آن، برای استعمال داخلی توصیه نمی‎شود؛ در پاره‎ای از موارد برای استعمال خارجی، جوشاندۀ این گیاه به‎عنوان محلول شست‎وشو برای رفع جوش و کورک پوست کاربرد دارد (حکیم مؤمن، همانجا؛ میرحیدر، 302- 303).
فرفیونِ پس‎قلعه‎ای / خوشه‎ای گیاهی چندساله (پایا)، متمایل به سبز، به ارتفاع 25-50 سانتی‎متر، با برگهای بدون دم‎برگ که در بالای ساقه به‎تدریج بزرگ‎تر می‎شود، و گلهای مجتمع در گل‎آذین سیاتیوم به ‎صورت چترهایی با 5-6 شعاع بلند و منتهی به دو شاخۀ کوتاه، از گونه‎های بومی ایران است که در منطقۀ شمیرانات و جاجرود در ارتفاع 500‘1 متری می‎روید. زمان گل‎دهی این گیاه در ماههای تیر و مرداد است (قهرمان، شم‍ 14 / 1675، نیز 67؛ مبین، 2 / 120).

مآخذ

 بیرونی، ابوریحان، الصیدنة، به‎کوشش عباس زریاب، تهران، 1370 ش؛ ثابتی، حبیب‎‌الله، درختان و درختچه‎های ایران، تهران، 1344 ش؛ حاجی زین‎عطار، علی، اختیارات بدیعی، کانپور، 1296 ق / 1879 م؛ حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، به‎کوشش روجا رحیمی و دیگران، تهران، 1386 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1369 ش؛ عماد، مهدی، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی جنگلی و مرتعی و موارد مصرف آنها، تهران، 1379 ش؛ قهرمان، احمد، فلور رنگی ایران، مؤسسۀ تحقیقات جنگلها ومراتع و دانشگاه تهران، تهران، کد 052 / 001 / 055؛ مبین، صادق، رستنیهای ایران، فلور گیاهان آوندی، تهران، 1358 ش؛ مظفریان، ولی‎الله، رده‎بندی گیاهی، تهران، 1379 ش؛ همو، درختان و درختچه‎های ایران، تهران، 1383 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1374 ش؛ نیز: 

Ghahreman, A. and F. Attar, Biodiversity of Plant Species in Tehran Megalopolis, Tehran, 2001; Mozaffarian, V., A Dictionary of Iranian Plant Names, Tehran, 1996.
هما میرانصاری