صبار فرمانفرماییان، خانه

صبار فرمانفرماییان، خانه \ xāne-ye sabbār-e farmān-farmāyiyān \ ، ملکی موروثی، وقف خاص انستیتو پاستور ایران، پایگاه شمیران و بخش واکسیناسیون انستیتو پاستور ایران، واقع در تجریش، ابتدای خیابان شریعتی، نبش کوچۀ کاشف (شهید سلیمان‎زاده)، در محدودۀ منطقۀ 1 شهرداری تهران. 
خانۀ صبار فرمانفرماییان با مساحتی بیش از 200‘4 مـ2 در زمینی که سابقاً بخشی از ضلع شرقی باغ رضوانیه بود، بنا شده است. باغ رضوانیه حدود 000‘ 30 مـ2 مساحت داشت و اقامتگاه تابستانی شاهزاده عبدالحسین‎میرزا فرمانفرما و زنان و فرزندان وی بود. فرمانفرما در 1308 ش این باغ را میان تعدادی از همسران و فرزندان خود تقسیم کرد. به این ترتیب، بخش شرقی باغ به فرزندان معصومه‎ تفرشی که صبار نیز یکی از آنها بود، تعلق گرفت (فرمانفرماییان؛ برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : ه‍ د، رضوانیه).

صبار فرمانفرماییان در 1291 ش در تهران متولد شد و در 12سالگی، برای ادامۀ تحصیل به اروپا رفت و پس از تحصیل در رشتۀ پزشکی و دریافت مدرک پزشکی عمومی از دانشگاه ژنو به ایران بازگشت. او بعد از مرگ پدرش در 1318 ش، تحصیلات پزشکی خود را پی گرفت و در رشتۀ تخصصی بیماری مالاریا از دانشگاه لندن فارغ‎التحصیل شد؛ سپس دوباره به ایران بازگشت و به استخدام وزارت بهداری درآمد. او در وزارت بهداری به سمت مدیر برنامۀ کنترل مالاریای ایران منصوب شد. صبار فرمانفرماییان در مدت مدیریت بر برنامۀ کنترل مالاریای ایران با حمایتهای مالی مؤسسۀ راکفلر توانست در مدت 3 سال این بیماری را در سرتاسر ایران ریشه‌کن کند. 
فرمانفرماییان در4 مرداد 1331 توسط دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر وقت، به‌عنوان کفیل وزارت بهداری انتخاب شد و تا 18 خرداد 1332 در این سمت مشغول به کار بود؛ سپس به استانداری فارس منصوب شد و در دوران پس از کودتای 28 مرداد 1332، به دعوت سازمان جهانی بهداشت (WHO)، به‌عنوان سرپرست برنامه‎های این سازمان در دفاتر بیروت و قاهره به انجام وظیفه پرداخت. از مهم‌ترین مأموریتهای وی در این برنامه‎ها، مدیریت برنامۀ ریشه‎کنی مالاریا در آسیای جنوب شرقی، به‎ویژه در فیلیپین، کامبوج و ویتنام بود. 
از دیگر فعالیتهای فرمانفرماییان می‎توان به ریاست انستیتو پاستور ایران از 1350 تا 1356 ش، و نیز تدریس در دانشگاههای کشور اشاره کرد. صبار فرمانفرماییان سرانجام، در 1384 ش در تهران درگذشت و در گورستان بهشت زهرا به خاک سپرده شد (قدسی، 131؛ دولتها ... ، 256-257؛ گزارش ... ، 9-11؛ فرمانفرماییان).
 خانۀ صبار فرمانفرماییان در شمیران، مشتمل بر ساختمان اصلی، ساختمان خدمتکاران، باغ و سردر تاریخی است. طراحی و معماری این مجموعه به‎جز سردر تاریخی آن، اثر ناصر بدیع، از معماران معاصر ایران است. نمای بیرونی و فضای داخلی تمام ساختمانها از آجر زردرنگ، و فاقد هر گونه تزیینات است.
ساختمان اصلی که محل سکونت صبار فرمانفرماییان بود، در منتها‎الیه شمال غربی باغ قرار گرفته است. این ساختمان در دو طبقه ساخته شده که طبقۀ اول آن حدود یک متر از سطح باغ بالاتر است؛ ازاین‎رو، در ضلع جنوبی آن زیرزمینی نیز ساخته شده است. ورودی اصلی ساختمان، در قسمت شرقی آن قرار دارد. در این بخش، چند پله امکان ورود به ساختمان، و نیز دسترسی به یک بالکن سراسریِ مشرف بر حیاط را فراهم می‎کند. همچنین، در میانۀ بنا، یک راهرو طولانی شرقی ـ غربی قرار دارد کـه ساختمان را به دو قسمت شمالی ـ جنوبی تقسیم می‎کند. قسمت جنوبی راهرو بخش خصوصی خانه، و شامل یک اتاق نشیمن، 3 اتاق خواب، و بالکنی سرتـاسری است. قسمت شمالی نیز تالار پذیرایی، آشپزخانه، اتاق خدمتکاران و انبارها را در بر دارد.
ضلع شرقی و جنوبی ساختمان را باغ احاطه کرده است. در ضلع غربی بنا، استخری بزرگ، و در ضلع شمالی، ساختمان خدمتکاران و یک گلخانه قرار دارد. درختان کهن‎سال باغ با بیش از 60 سال عمر، در گذشته از قناتهای مصطفى قلی‎خان، امامزاده صالح و کهریز سیراب می‎شدند؛ اما در سالهای اخیر (دهۀ 1380 ش)، بسیاری از این درختان قطع شده‎اند و قناتهایی که این باغ را آبیاری می‎کردند نیز از بین رفته‎اند.
سردر خانۀ صبار فرمانفرماییان تنها بخش باقی‌مانده از باغ رضوانیه است که دروازۀ اصلی آن به شمار می‎رفته است. این سردر از 6 ستون توکار با سرستونهای تزیین‎شده، و دو طاق‌نمای کوچک، و سقفی شیروانی تشکیل شده است ( گزارش، 11-12؛ فرمانفرماییان). همچنین 4 باب مغازه که در ضلع شرقی ملک، و در خیابان شریعتی قرار دارد، جزئی از این ملک به شمار می‎آید.
صبار فرمانفرماییان اندکی پیش از مرگ، در 1384 ش، باغ و خانۀ خود را به منظور تأسیس درمانگاه تخصصی و واکسیناسیون علیه بیماریهای مسری، و نیز احداث آزمایشگاههای تخصصی و تحقیقات پزشکی، وقف دائم انستیتو پاستور ایران کرد و چون همسر و فرزند نداشت، مقرر کرد که پس از او، تولیت این موقوفه بر عهدۀ رئیس وقت انستیتو پاستور ایران باشد. در زمان ریاست عبدالحسین روح‎الامینی نجف‎آبادی، انستیتو باغ موقوفۀ خاص را به شرکت راه‎آهن شهری تهران و حومه (مترو) واگذار کرد؛ شرکت مزبور نیز برای احداث ایستگاه متروی تجریش، درختان چنار کهن‎سال باغ را برید و بخش بزرگی از آن را از میان برد.
در حال حاضر (1390 ش)، انستیتو پاستور ایران برخی از جلسات آموزشی و سمینارهای خود را در این محل برگزار می‎کند. در بخشهایی از بنا نیز مطابق خواست واقف، امور واکسیناسیون و آزمایشگاهی انجام می‎شود (سیادت).
هرچند خانۀ صبار فرمانفرماییان در 1386 ش توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به‎عنوان اثر تاریخی مهمی شناخته شده، اما تاکنون (1390 ش)، به ثبت نرسیده است. 

مآخذ

 دولتهای ایران از میرزا نصرالله خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی، ادارۀ کل آرشیو، اسناد و موزۀ دفتر رئیس‎جمهور، تهران، 1379 ش؛ سیادت، داور (مدیر اداری انستیتو پاستور ایران)، مصاحبه با مؤلف؛ فرمانفرماییان، علینقی، گفت‎وگو با مؤلف؛ قدسی، مهدی، تاریخچۀ انستیتو پاستور ایران، تهران، 1350 ش؛ گزارش ثبتی: خانۀ صبار فرمانفرماییان، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور، تهران، 1386 ش.

علی‎محمد مرادیان منفرد