شیخ خزعل، خانه

شیخ خزعل، خانه \ xāne-ye šeyx xazºal \ ، بنایی ییلاقی متعلق به اواخر دورۀ قاجار و اوایل دورۀ پهلوی، واقع در مجتمع آموزشی ـ فرهنگی ـ رفاهی باغ دربند. این بنا که در جبهۀ شمالی میدان تجریش (محلۀ جعفرآباد)، تقاطع خیابانهای دربند و شهید برادران فناخسرو قرار دارد، در 2 / 11 / 1382 ش به شمارۀ 849‘10 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. 
بنای موسوم به خانۀ شیخ خزعل، حاکم خوزستان، که در اصل اقامتگاه او پس از تبعیدش از خوزستان به تهران بوده است، در باغ دربند قرار دارد. باغ دربند هم‌اکنون (1391 ش) بـا مساحت حـدود 500‘14 مـ2 از جبهۀ شرقی به خیابان فناخسرو، و از 3 جبهۀ دیگر به املاک مجاور محدود می‌شود. عرصۀ باغ به صورت چندضلعی غیرمنتظمی است که طولانی‌ترین ضلع آن در جبهۀ شرقی است. این باغ در گذشته با حدود 000‘25 مـ2 مساحت، به فخرالسلطنه متعلق بوده است. فخرالسلطنه دختر حسین‌قلی خان نظام‌السلطنه (مافی) بود که پس از جدایی از نصرت‌السلطنه، پسر مظفرالدین شاه، به عقد شیخ خزعل درآمد (اتحادیه، 1 / 68؛ اقبال، 86). در جایی دیگر، به اشتباه، فخرالسلطنه همسر نظام‌السلطنه گفته شده، و ظاهراً سبب راه یافتن شیخ خزعل به این باغ نیز ازدواجش با فخرالسلطنه آمده است (ستوده، 1 / 291). 
براساس گزارش مندرج در پروندۀ ثبتی، در آغاز، این عمارت ییلاقی در باغ دربند نبوده، و بعدها برای اسکان شیخ خزعل ساخته شده است؛ از این‌رو، و نیز با توجه به سبک معماری بنا می‌توان قدمت آن را در حدود سالهای پایانی دورۀ قاجار تخمین زد. مالکیت بنا پس از مرگ شیخ خزعل، در اختیار فرزندان وی قرار گرفت. 
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در 1357 ش، باغ دربند و عمارت موجود در آن به تملک بنیاد مستضعفان و جانبازان درآمد و در 1378 ش، سازمان برنامه و بودجه آن را خرید. سرانجام، در 1379 ش، پس از یک دوره مرمت اساسی، از این مجموعه به عنوان باشگاه پذیرایی کارکنان این سازمان بهره‌برداری شد. 
در جریان عملیات مرمت، افزون بر مقاوم‌سازی پی و سازه و احداث کانال زهکش، فضای الحاقی جبهۀ غربی بنا، حذف گردید (گلکار، 4، 6؛ پشمچی). همچنین، شماری ساختمان جدید نیز در جبهه‌های مختلف باغ برای تکمیل کاربری مجتمع ساخته شد. در ضلع جنوب غربی، ساختمانی دوطبقه بنا شد که دارای دو مجموعۀ پذیرایی هرکدام با گنجایش 150 مهمان، و یک سالن برگزاری همایش با گنجایش 252 تن به همراه لابی، نمازخانه و آشپزخانه‌ای در زیرزمین است. از بام این ساختمان نیز در تابستانها به عنوان رستوران روباز استفاده می‌شود. امروزه، ساختمان قدیمی باغ دربند محل برگزاری کارگاههای آموزشی و جلسات کاری مخصوص است و در جشنهای عروسی نیز از آن به عنوان اتاق عقد استفاده می‌شود. 
درختان باغ که از نوع چنار، کاج، بید، گردو، زردآلو و آلوچه (گوجه‌سبز) اند، با یک حلقه‌چاه نیمه‌عمیق آبیاری می‌شوند. محوطۀ باغ در ماههای گرم سال به‌عنوان رستوران روباز مورد استفاده قرار می‌گیرد. به همین منظور، یک آشپزخانه در ضلع غربی، سرویسهای بهداشتی در ضلع شرقی، و همچنین یک زمین بازی ویژۀ کودکان در ضلع شمال غربی محوطۀ باغ ساخته شده است. این مجتمع مخصوص استفادۀ کارکنان معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی نهاد ریاست‌جمهوری است و استفاده از آن برای عموم آزاد نیست؛ اما این معاونت با 11 سازمان و نهاد دولتی به منظور استفادۀ کارکنان آنها از امکانات این مجتمع قرارداد دارد که مجلس شورای اسلامی، وزارت دادگستـری، قـوۀ قضائیـه، سازمـان فـرهنگـی ـ هنـری شهرداری تهران و چندین سازمان و نهاد دیگر از آن جمله‌اند. 
از برنامه‌هایی که تاکنون در این مجتمع برگزار شده است، می‌توان به سمینار حقوق شهروندی به همت نهاد ریاست‌جمهوری و معاونت حقوقی آن؛ همایش مسئولان سازمان زیباسازی شهرداری تهران؛ همایش انجمن صنعت کشور؛ و از همه مهم‌تر، سمینار بانک جهانی با موضوع بانکداری اسلامی اشاره کرد که با حضور نمایندگان 14 کشور در 1389 ش / 2008 م در باغ دربند برگزار شد. 
موقعیت قرارگیری بنا در عرصه تقریباً در جبهۀ غـربی بـاغ، و استقـرار آن در راستـای شمـال شرقی ـ جنوب غربی است. عرصه زمینی شیب‌دار در جهت شمالی ـ جنوبی است که این شیب در جای‌جای عرصه، با ساخت پله‌هایی شکسته شده، و باغی مطبق به دست آمده است. قرارگیری بنا روی شیب باغ به گونه‌ای است که جبهۀ شمالی در فراز، و جبهۀ جنوبی در فرود شیب قرار دارد. این اختلاف سطح میان دو جبهۀ عمارت نیز با ساخت زیرزمینی به صورت نیم‌طبقه در بخش جنـوبی از بین رفتـه است. بنا بـه‌صورت کوشکی دو ـ طبقه است و مساحتی در حدود 400 مـ2 دارد (گلکار، 4؛ پشمچی). 
ساختمان در پلان و نما دارای تقارن است. با وجود اینکه نمای داخلی و خارجی ساختمان ساده، و بدون تکلف است، در پلان، فاخر و اصیل می‌نماید. مصالح اولیۀ بنا از آجر، خشت، سنگ و چوب بود که پس از مرمت، از تیرآهن و بتون نیز در مقاوم‌سازی و پی‌ریزی آن استفاده شده است (گلکار، 6). نمای بیرونی بنا در 3 جبهه از آجر، و در جبهۀ جنوبی اندود گچ و آجر است. پوشش خارجی ساختمان شیروانی، و در داخل، تخت و دارای درها و پنجره‌های چوبی است. 
پلان بنا متشکل از یک مستطیل در بخش شمالی، و یک چندضلعی در بخش جنوبی است. بخش شمالی با کشیدگی در راستـای شرقی ـ غربی، بیشترین اندامهای خانه را در خود جای داده است. در مقابل، در بخش جنوبی فقط سالن یا شاه‌نشین بنا قرار دارد و عرض آن نیز نسبت به بخش شمالی بسیار کمتر است؛ چنان‌که دیوارهای شرقی و غربی شاه‌نشین هریک حدود 4 تا 5 متر به داخل نما عقب‌نشینی دارند. جمع شدن بخش جنوبی بنا از دو طرف سبب شده است تا شاه‌نشین همچون نگینی در وسط تودۀ شمالی ساختمان قرار گیرد. 
نمای جنوبی، نمای اصلی بنا به شمار می‌رود. در این نما، ایوان پنج‌ضلعی نسبتاً عریضی وجود دارد که گرداگرد شاه‌نشین خانه را فرا گرفته است و به سبب قرار گرفتن عمارت روی شیب، به مناظر پایین اشراف دارد. دسترسی به این ایوان با دو ردیف پلکان از دو طرف آن فراهم شده است. در آکس نمای ایوان درِ اصلی شاه‌نشین، و در 4 ضلع بعدی شاه‌نشین بازشوهای دیگر قرار دارند؛ همچنین در ایوان 4 ستون مدور آجری دیده می‌شود که در گوشۀ هریک از اضلاع ایوان چیده شده‌اند. این ستونها نسبتاً ساده و بدون پایه‌اند و در قسمت سرستون، با نوارهای باریکی از آجرتراش تزیین شده‌اند. زیر ایوان، زیرزمین بنا قرار دارد که امروزه به چای‌خانه تغییر کاربری داده است. چای‌خانه با فضایی کوچک و سقفی کوتاه، دارای دری در مرکز، و دو پنجرۀ کوچک در دو طرف است. با وجود این، اجرای پوشش طاقی‌شکل آن با آجرکاری خفته و راسته بر زیبایی این فضای کوچک افزوده است؛ همچنین جلو چای‌خانه دو ردیف پلکان در دو طرف وجود دارد که به پله‌های ایوان در سطحی بالاتر منتهی می‌شوند (پشمچی). 
نمای غربی بنا یک درِ هلالی‌شکل نسبتاً کوتاه در مرکز دارد. درِ غربی، ورودی فرعی بنا به شمار می‌آید و به فضاهای مکمل داخل ساختمان باز می‌شود. در دو طرف و بالای درِ غربی، پنجره‌های مربوط به اتاق‌خوابها و طبقۀ اول دیده می‌شود. نمای شرقی نیز مشخصاتی همانند نمای غربی دارد. نمای شمالی دارای یک درگاه متعلق به ورودی اصلی در مرکز است که به شکل مکعب‌مستطیلی پیش‌آمده از نما، عامل تأکید بر درِ شمالی به عنوان ورودی اصلی و مشخصۀ بارز آن است. در دو طرف درگاه، پنجره‌هایی مربوط به سرویسهای بهداشتی طبقۀ اول و اتاق‌خوابهای طبقۀ دوم وجود دارد. 
درِ شمالی با اختلاف چند پله، بالاتر از سطح زمین قرار دارد. فضای ورودی با سقفی نسبتاً بلند و دو پنجرۀ کشیده در دو طرف، به عنوان محل مکث پیش از ورود به فضای داخلی به‌شمار می‌رود. پس از ورودی، فضایی مستطیل‌شکل در پیش رو قرار دارد که اندامهای مختلف خانه در گرداگرد آن تقسیم شده‌اند. در جبهۀ شرقی و غربی این فضا، سرویسهای بهداشتی، و در جبهۀ جنوبی آن یک راهرو کوتاه مرکزی قرار دارد. در آستانۀ راهرو، دو ردیف پلکان در دو طرف (چسبیده به دیوار) دیده می‌شود که هریک به نیم‌طبقه‌ای منتهی می‌شوند که اتاق‌خوابها (4 اتاق) را در خود جای داده‌اند. اتاق‌خوابها در هر جبهه (شرقی و غربی) به شکل دو اتاق تودرتو هستند که با یک سرویس بهداشتی از یکدیگر جدا شده‌اند. هر اتاق در دو ضلع خود دارای پنجره‌هایی رو به باغ است. 
راهرو بنا با جهت شمالی ـ جنوبی حاصل استقرار 4 جرز قطور باربر مربوط به نیم‌طبقه‌های فوقانی و دو ستون واقع در آستانۀ شاه‌نشین در امتداد یکدیگر است. امتداد و توالی طاقهای اجراشده بر فراز جرزها و ستونها باعث شده است که کشیدگی راهرو بیش از اندازۀ واقعی به نظر برسد. این چینش افزون بر زیبایی، بر نقش راهرو به عنوان خط تقارن در مرکز فضای داخلی نیز تأکید دارد؛ همچنین اجرای طاقهای میان جرزها فضایی مانند چهارطاقیها را در قسمت ابتدایی راهرو در ذهن تداعی می‌کند، با این تفاوت که سقف آن تخت است. در دو طرف راهرو 4 فضای اتاق‌مانند وجود دارد که با اختلاف چند پله، پایین‌تر از کف راهرو واقع شده‌اند. این فضاها درواقع بخش تحتانی نیم‌طبقه‌های شرقی و غربی‌اند و به همین سبب سقفی کوتاه دارند. دو اتاقک در قسمت ابتدایی راهرو، زیر پاگرد نیم‌طبقه‌ها قرار دارد که عمق آنها نسبت به فضاهای بعدی کمتر است و نورگیر نیستند. دو فضای جانبی دیگر که در آستانۀ شاه‌نشین قرار گرفته‌اند، سقف بلندتر، و ابعاد بزرگ‌تری دارند. این قسمتها به عنوان فضاهای مکمل نشیمن به سبب وجود پنجره‌هایی رو به باغ، از نور کافی بهره‌مند می‌شوند. 
ورودی شاه‌نشین توسط طاقی در مرکز با دهانه‌ای نسبتاً بزرگ مشخص شده است. دو طرف طاق مرکزی در گذشته دو طاق کوچک‌تر بوده که در وضعیت کنونی، دارای پوشش تخت است؛ همچنین، سقف ورودی شاه‌نشین در قسمت انتهایی راهرو دارای طرحی تزیینی است که به صورت یک شمسۀ دوازده‌پَر آینه‌کاری به قطر تقریباً 5 / 1 متر است که داخل قاب گچی مدوری قرار دارد. اجرای طاق و تزیین سقف در آستانۀ شاه‌نشین، نقش این اندام را به عنوان فضای اصلی در یک بنای اعیانی برجسته می‌کند. شاه‌نشین دارای 5 ضلع و تقریباً به شکل نیم‌دایره است. دو ضلع پخ جنوب شرقی و جنوب غربی شاه‌نشین نسبت به دیگر اضلاع اندکی بلندترند. ضلع جنوبی شاه‌نشین دری بازشو به ایوان دارد. اضلاع دیگر نیز هرکدام دارای پنجره‌ای رو به ایوان‌اند. تزیینات داخلی ساختمان مفصل نیست و در گچ‌بری وسط سقف و لبۀ دیوارها مختصر می‌شود. لوسترهای بزرگ لاله به همراه چراغهای دیوارکوب آنها را نیز می‌توان از تزیینات فضای داخلی بنا به شمار آورد. 
ساختمان واقع در جبهۀ جنوب غربی باغ دوطبقه است و در ساخت آن، تلاش شده است تا نمای بیرونی آن هماهنگ با عمارت قدیمی باشد. نمای بنا تمام‌آجری، و درها و پنجره‌های آن چوبی است. در برخی از قسمتهای آن نیز، آجرکاری به شیوۀ مشبک و خفته و راسته دیده می‌شود. این ساختمان شامل دفتر مدیریت و بخش اداری، دو سالن پذیرایی هریک به گنجایش 150 تن، یک سالن اجتماعات مجهز به امکانات صوتی و تصویری با گنجایش 350 تن، و نمازخانه است. 

مآخذ

 اتحادیه، منصوره، رضاقلی خان نظام‌السلطنه، زندگی سیاسی، تهران، 1379 ش؛ اقبال آشتیانی، عباس، «حسینقلی خان نظام‌السلطنه»، مشاهیر رجال، به کوشش باقر عاقلی، تهران، 1370 ش؛ پشمچی، رضا (مدیر مجتمع آموزشی، فرهنگی، رفاهی باغ دربند)، مصاحبه با مؤلفان؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ گلکار، مرجان، گزارش ثبتی: باغ دربند (منزل شیخ خزعل)، ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، تاریخ ثبت: 2 / 11 / 1382 ش. 

سیما طایفه ـ علی‌محمد مرادیان منفرد