شیان

شیان \ šiyān \ ، درگذشته روستایی از توابع شمیران، و امروزه محله‎ای واقع در محدودۀ منطقۀ 4 شهرداری تهران. 
شیان در لغت به معنای جزا و پاداش، نیز نام گیاهی دارویی است که به آن خون سیاوشان گفته می‌شود (برهان ... ). شیان همچنین نام ایلی کردنژاد از طوایف پشت‎کوه و تیره‎ای از طوایف کلهر است. افزون بر این، نام شیان در نخستین سده‌های اسلامی بر چند موضع ازجمله یکی از روستاهای بخارا و روستایی در بُست افغانستان اطلاق می‎شده است (یاقوت، 3 / 345). امروزه روستایی واقع در 36کیلومتری جنوب غربی سنندج در کردستان نیز به این نام خوانده می‎شود ( فرهنگ ... ، 35 / 212). 
اراضی شیان از شمال به ازگل، از غرب به لویزان، از جنوب‎ غربی به مبارک‎آباد، از جنوب به باکک، و از شرق به زمینهای نارمک محدود است. شیان از روستاهای بسیار قدیمی شمیران است که بنابر گفته‎های ریش‎سفیدان آن، پیش از انضمام این روستا به تهران، آبادی بزرگی بوده است. شیان پس از انقراض سلسلۀ صفوی، از یورشهای افغانان آسیبهای فراوان دید و شمار ساکنان آن به 7 خانوار کاهش یافت (ستوده، 1 / 542). این روستا در 9کیلومتری جنوب ‎شرقی تجریش و 3کیلومتری شرق سلطنت‎آباد قرار داشت (کریمان، 1 / 519)، و فاصلۀ آن تـا تهران حدود 13 کمـ بود. روستای شیان آب‎وهوایی به مراتب خنک‎تر از تهران داشت و ازاین‌رو، مورد توجه تهرانیان بود. 
در دورۀ قاجار، این روستا متعلق به میرزا آقا خان نوری، صدراعظم ناصرالدین ‎شاه، بود و شاه گاهی در تابستان به آنجا می‎رفت. در دورۀ قاجارها مردم بر این باور بودند که هرگز در روستای شیان، بیماری وبا شایع نمی‎شود؛ ازاین‎رو، به نوشتۀ اعتمادالسلطنه، در حدود سال 1269 ق که وبا در تهران و روستاهای شمیران شایع شده بود، ناصرالدین ‎شاه به همراه اطرافیانش برای مصون ماندن از این بیماری در روستای شیان اقامت گزید (ص 1093).
ازجملۀ رویدادهای مهم دورۀ قاجار در شیان، پنهان‌شدن میرزا حسینعلی نوری ملقب به بهاء‎الله در ملک‎‌ میرزا آقا‎خان نوری بود. در 1268 ق، چند تن بابی در نیاوران به جان ناصرالدین‎ شاه سوء قصد کردند و پیروان علی‎محمد باب مورد پیگرد قرار گرفتند. در این هنگام، میرزا حسینعلی نوری که خود را جانشین باب می‎خواند، در شیان در ملک میرزا آقاخان نوری که از بستگان او بود، پنهان شد و مخفیانه در آنجا زندگی می‎کرد تا اینکه حاج علی‎ خان مراغه‎ای حاجب‎الدوله او را در آنجا یافت و به تهران آورد (همانجا).
شیان در گذشته بر سر راه قدیم تهران به لواسان جای داشت و راهی دیگر این روستا را به لویزان، مبارک‎آباد، سلطنت‌آباد و ضراب‌خانه متصل می‎ساخت؛ 
همچنین از شیان راهی فرعی به قاسم‎آباد و نارمک، و راهی دیگر به ازگل منتهی می‌شد. زمینهای این روستا به‌صورت اربابی اداره می‎شد؛ بدین ترتیب که   محصول زمین به ارباب، و   آن به رعایا می‌رسید، اما محصولات سردرختی و میوه‎ها میان ارباب و رعیت به‌صورت مساوی تقسیم می‎شد. دامنۀ شمالی تپه‎های واقع در جنوب این روستا دیم‎کاری می‎شد، و سهم هر یک از ارباب و رعیت نیمی از محصول بود. 
در دهۀ 1320 ش، زمینهای روستای شیان به فردی به نام تیرداد بارسقیان، حسابدار دبیرستان البرز، تعلق داشت. او در 1326-1327 ش، بخشی از زمینهای شیان را قطعه‎بندی کرد و به دبیران دبیرستان البرز فروخت. 
در 1326 ش، در روستای شیان 8 خانوار رعیت زندگی می‎کردند که شغل اصلی آنها کشاورزی، باغداری و دامداری بود، اما در تابستانها بر جمعیت این روستا افزوده می‎شد. در آن زمان، از کشتزارهای روستای شیان حدود 80 خروار گندم و 50 خروار جو به دست می‎آمد. افزون بر آن، رعایا محصولاتی چون سیب‎زمینی، بادمجان، نخود، لوبیا، یونجه، اسپرس و شبدر نیز می‎کاشتند و حدود 300 رأس گوسفند و بز هم داشتند. برخی از زمینهای کشاورزی شیان با توجه به میزان محصول‌دهی‌شان، به نامهای چهل‎منه، ‎سی‎منه، سه‌خرواری و چهارخرواری خوانده می‌شدند.
آب روستای شیان از رشته‌قناتی به درازای 5 / 3 کم‍ـ با میزان آبدهی 5 / 2 سنگ تأمین می‎شد (ستوده، 1 / 543-545). به نوشتۀ فرهنگ جغرافیایی ایران (1 / 129)، در سالهای پایانی دهۀ 1320 ش، روستای شیان 80 تن جمعیت داشته که در سرشماری رسمی 1335 ش، جمعیت آن به 24 تن کاهش یافته است ( گزارش ... ، 4). 
روستای شیان در دهۀ 1340 ش، همچون بسیاری از روستاهای شمیران بر اثر رشد کالبدی شهر تهران، در این کلان‌شهر ادغام، و به محله‌ای از شهر تهران بدل شد. امروزه چندین مجتمع مسکونی بزرگ در محلۀ شیان وجود دارد.

مآخذ

 اعتماد‎السلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ برهان قاطع؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ کریمان، حسین، قصران ( کوهسران)، تهران، 1356 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، وزارت کشور، تهران، 1337 ش؛ یاقوت، بلدان.

میلاد شعبانی