شرکت نفت، مجموعه آموزشی-ورزشی شماره 3

شرکت نفت، مجموعۀ آموزشی ـ ورزشی شمارۀ 3 \ majmūºe-ye āmūzešī-varzešī-ye šomāre-ye se-ye šerkat-e naft \ ، تا پیش از انقلاب 1357 ش، خانۀ سازمانی مدیران عامل شرکت ملی نفت ایران، و امروزه، یکی از مجموعه‌های آموزشی ـ ورزشی شرکت نفت. 
این ملک بخش باقی‌مانده از باغ ییلاقی بزرگی است کـه در گذشته بـه میـرزا محمد امین‌دفتر ــ داماد آصف‌الدولـه (والی خـراسان در دورۀ نـاصری) ــ تعلق داشته است. این باغ پس از مرگ امین‌دفتر ــ چون وی فرزندی نداشت ــ به همسرش فاطمه سلطان خانم، دختر آصف‌الدوله رسید. از مساحت نخستین این باغ اطلاعی در دست نیست؛ اما در حدود سال 1300 ش / 1921 م این باغ یکی از 3 باغ بزرگ موجود در اراضی الٰهیه بوده است. این ملک در جنوب محلۀ الٰهیه قرار داشت و تا نزدیکی پل رودخانۀ زرگنده ادامه می‌یافت. بعدها قسمت اعظم این باغ توسط فاطمه خانم به قطعات کوچک و بزرگ تفکیک شد و به فروش رسید. قسمتی که از مساحت نخستین این باغ مانده است و محل سکونت فاطمه خانم بوده، امروزه (1390 ش) 500‘8 مـ2 مساحت دارد (ارادتی؛ بلاغی، 2 / 51). 
در 1303 ش / 1924 م، فاطمه خانم این باغ و عمارت مسکونی را به شرکت نفت انگلستان و ایران در ازای مبلغ 500‘ 7 تومان معادل 500‘1 لیرۀ استرلینگ فروخت و سند انتقال آن در دفترخانۀ 2 زرگنده به امضای دو طرف رسید (ارادتی). 
در این باغ به غیر از ساختمان مسکونی دوطبقه‌ای که محل سکونت فاطمه خانم بود، یک دستگاه طویله و یک کالسکه‌خانه وجود داشته که در حال حاضر به‌جز آن خانه، بقیۀ ساختمانها تخریب شده است. شرکت نفت انگلستان و ایران از این ملک به عنوان محل سکونت نمایندگان وقت مدیران عامل آن شرکت استفاده می‌کرد. پس از ملی شدن صنعت نفت در ایران (1329 ش / 1951 م)، این ملک به شرکت ملی نفت ایران تعلق گرفت و از قرار معلوم، جلسات مذاکرات خلع‌ید در همین باغ برپا می‌شد (بلاغی، همانجا). شرکت ملی نفت ایران نیز این باغ را به محل سکونت مدیران عامل آن شرکت اختصاص داد. در 1335 ش بخشی از این باغ به باشگاه ورزشی کارکنان صنعت نفت واگذار شد. 
دکتر منوچهر اقبال از 1341 تا 1356 ش به مدت 15 سال رئیس هیئت مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران بود و در این خانه و باغ سکونت داشت. از همین رو، نام این مکان به «خانۀ دکتر منوچهر اقبال» نیز معروف است؛ اما پس از منوچهر اقبال، مدیران بعدی تمایلی به اسکان در این باغ نداشتند. 
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در 1357 ش، این ملک مدتی در اختیار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قرار داشت و به عنوان پایگاه کمیتۀ الٰهیه مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ اما پس از چندی به شرکت ملی نفت ایران مسترد گردید. در دوره‌ای، جلسات هیئت مدیرۀ این شرکت در این باغ برگزار می‌شد (فخیمی). چون این باغ و عمارت بیشتر روزهای سال بدون استفاده باقی می‌ماند، مقرر شد به مجموعه‌ای آموزشی ـ تفریحی بدل شود. ازاین‌رو، به محل برگزاری سمینارها و همایشها، میهمانیهای اداری و خصوصی، و اجرای کلاسهای آموزشی ویژۀ کارکنان شرکت ملی نفت ایران اختصاص یافت. 
در حال حاضر (1390 ش) مجموعۀ آموزشی ـ ورزشی شمارۀ 3 شرکت نفت الٰهیه زیر نظر رئیس خدمات رفاهی شرکت ملی نفت ایران اداره می‌شود. رئیس باشگاه که به عنوان نمایندۀ کارفرما در مجموعه حضور دارد، توسط رئیس واحد یادشده انتخاب می‌شود و بر مجموعه نظارت دارد. امور اجرایی و خدماتی مجموعه توسط شرکتهای پیمانکار انجام می‌پذیرد. امروزه در مجموعۀ ورزشی شرکت نفت در الٰهیه که در ضلع شمالی باغ قرار دارد، 3 زمین تنیس، استخر سرپوشیده، سالنهای بدن‌سازی، فوتسال، بسکتبال و اسکواش قرار دارد که مورد استفادۀ اختصاصی کارکنان شرکت ملی نفت ایران است. این مجموعه در حدود 500‘ 3 مـ2 فضای سبز و مشجر دارد. ساختمان دوطبقه‌ای که زمانی محل سکونت فاطمه خانم بود، اکنون به ساختمان اداری مجموعه تعلق دارد. 
پیشینه و سبک بنای این ساختمان به اواخر دورۀ قاجار باز می‌گردد. بنا بر روی سکویی صفحه‌مانند قرار دارد. نمای آن آجری است و در ضلع جنوبی و غربی دارای یک تراس به هم پیوسته است. 8 ستون در ضلع جنوبی و 7 ستون در ضلع شرقی، تنها تزیینات این ساختمان را تشکیل می‌دهد. در بالای ستونها گچ‌بریهای گل‌بوته‌ای صورت گرفته و سقف ساختمان نیز شیروانی است. 3 اتاق در طبقۀ همکف و 3 اتاق در طبقۀ فوقانی قرار دارد. اتاقهای طبقۀ همکف دارای پنجره‌هایی از زمین تا سقف است. هیچ یک از اتاقها تزیینات رایج در خانه‌های اعیانی دوران قاجار و پهلوی را ندارد. راه اصلی ورود به ساختمان در ضلع جنوبی است. 
در 1334 ش، نخستین بخش الحاقی که شامل یک اتاق با سقف شیروانی است، در ضلع شرقی بنا احداث شد. شاید این اتاق را برای ملاقاتهای اداری مدیران عامل شرکت ملی نفت ایران ساخته بودند. در سالهای بعد 2 اتاق دیگر به ساختمان اضافه شد که هر کدام از درون به وسیلۀ درهایی به ساختمان اصلی راه دارند. در 1382 ش این ساختمان و باغ آن، با شمارۀ 871‘10 جزو آثار ملی به ثبت رسید. 
طی سالهای اخیر دو ساختمان در ضلع شمالی محوطۀ باغ به منظور برگزاری گردهماییها، یک نمازخانه در ضلع شرقی، و یک آشپزخانه و انبار در ضلع غربی آن احداث شده است. این بناها از لحاظ سبک معماری با عمارت قدیمی و اصلی باغ هم‌خوانی ندارند و از لحاظ بصری، نمایی نامتجانس پدید آورده‌اند. 
این مجموعه صرفاً به کارکنان شرکت ملی نفت ایران اختصاص دارد، اما به صورت موردی و پس از عقد قرارداد، در اختیار دیگر شرکتها و ادارات دولتی نیز جهت برگزاری سمینارها و یا برگزاری دوره‌های آموزشی قرار می‌گیرد. 

مآخذ

 ارادتی، علی‌محمد (رئیس و نمایندۀ کارفرمای مجموعۀ آموزشی ـ ورزشی شمارۀ 3 شرکت نفت الٰهیه)، مصاحبه با مؤلف؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قم، 1350 ش؛ فخیمی، قباد، «مدیران نفت در دادگاه انقلاب»، دنیای اقتصاد، تهران، 22 / 1 / 1388 ش، شم‍ 769‘1.

علی‌محمد مرادیان منفرد