شاهپور، دبیرستان

شاهپور، دبیرستان \ dabīrestān-e šāh-pūr \ ، (تأسیس: 1285 ش) از نخستین دبیرستانهای منطقۀ شمیران، که پس از انقلاب اسلامی به دبیرستان جلال آل‌احمد تغییر نام داده شد. 
دبیرستان کنونی جلال آل‌احمد واقع در ضلع جنوبی محوطۀ باغ‌فردوس تجریش، از کهن‌ترین مدارس شمیران به شمار می‌رود که در 1315 ش از سوی وزارت فرهنگ ــ به‌صورت دبستان و بعدها دبیرستان ــ برای تحصیل دانش‌آموزان شمیران ساخته شد. دانش‌آموزان منطقۀ تجریش پیش از افتتاح این مدرسه، در دبستـان فردوسی بـه مدیـریت علی شعشعانی ــ از متنفذتـرین اعضای هیئت امنـای تجریش ــ کـه دارای تحصیلات سنتی بود، تحصیل می‌کردند. تاریخ گشایش دبستان فردوسی ــ در مکانی غیر از محل مدرسۀ فعلی ــ به سال 1285 ش بازمی‌گردد. این دبستان همچون بسیاری از مدارس ابتدایی زمان خود، مدرسه‌ای دارای 4 کلاس ــ کـلاس اول تـا چهـارم ــ بود (سالنـامـۀ دبیـرستـان شاهپور ... ، چ 1323 ش، 7، 8، 11). 

 در 1316 ش، وزارت فرهنگ و معارف به دستور علی‌اصغر حکمت، وزیر وقت فرهنگ و معارف کشور، عمارت باغ‌فردوس را که در آن تاریخ در اختیار دولت بود، به‌منظور تأسیس مؤسسه‌ای تابستانی در اختیار گرفت و ساختمان آن را تا حدی مرمت کرد (ستوده، 1020؛ یغمایی، 419؛ قس: سالنامۀ دبیرستان شاهپور، همان چ، 23، که در آن آمده است وزارت فرهنگ عمارت را خرید). در آن زمان، دبستان فردوسی تجریش و گویا دبستان مختلط تجریش به این عمارت منتقل شدند. از آن پس، عمارت باغ‌فردوس در ایام تحصیل دانش‌آموزان به دبستان و دبیرستان تبدیل شد، و در تابستانها نیز به‌عنوان مرکز آموزشی مورد استفادۀ کودکان پرورشگاهی قرار گرفت. همچنین در عصرهای پنجشنبۀ تابستانها مجموعه‌سخنرانیهای سازمان پرورش افکار در این مکان برگزار می‌شد. در روز جمعه سوم مهرماه همان سال، جشن گشایش دبستانهای تجریش با حضور رئیس‌الوزرا (نخست‌وزیر)، رئیس مجلس، وزیر معارف و دیگر رجال دولتی در عمارت باغ‌فردوس برپا شد. در این مراسم، بدرالزمان صابری، مدیر دبستان مختلط تجریش ــ که در آن زمان تنها 21 سال داشت ــ به ایراد سخنرانی پرداخت. صابری بعدها به دانش‌سرای عالی منتقل، و در 1343 ش از دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی بازنشسته شد و در 1361 ش نیز درگذشت (نک‍ : «آیین ... »، 530-531؛ سالنامۀ دبیرستان شاهپور، چ 1325 ش، 41). 
دبستان جدید پس از گشایش و در تداول اهالی مدرسۀ محل، «شاپور» نامیده شد. در آن زمان علی شعشعانی به‌عنوان مدیر دبستان برگزیده شد. او پس از افتتاح کلاسهای پنجم و ششم دبستان، تدریس در آنها را نیز بر عهده گرفت و تا 1322 ش در سمت آموزگار و مدیر باقی ماند (همان، چ 1323 ش، 8، 11، 26). چند دهـه پس از آن نیـز عبـاس شعشعـانی ــ فـرزند علـی شعشعانی ــ همچون پـدر خـود در مدرسۀ شاهپـور به تدریس پرداخت (تحقیقات ... ). 
دبستان شاهپور در ابتدا در پایۀ اول تا چهارم، 8 کلاس داشت که در هر پایه دو کلاس مختلط در نظر گرفته شده بود؛ 100 نفر از دانش‌آموزان این مدرسه دختر، و 250 نفر از آنها پسر بودند، اما کلاسهای پنجم و ششم دبستان که به‌تازگی تشکیل شده بود، مختلط نبودند. کلاس پنجم و ششم پسران در سال تحصیلی 1314-1315 ش، 20 نفر فارغ‌التحصیل داشت. افزون‌براین، دو کلاس اکابر نیز در محل دبستان برای تحصیل بزرگ‌سالان در نظر گرفته شده بود («آیین»، 531). یک سال بعد در 1316 ش، کلاس اول متوسطه در مدرسۀ شاهپور تأسیس شد، و فارغ‌التحصیلان کلاس ششم دبستان در آن به ادامۀ تحصیل پرداختند. بدین‌ترتیب، مقطع دبیرستان نیز به مدرسۀ شاهپور افزوده، و علی شعشعانی افزون بر سمت قبلی خود، به‌عنوان مدیر دبیرستان منصوب شد (سالنامۀ دبیرستان شاهپور، همان چ، 11). 
دورۀ اول دبیرستان شاهپور (سیکل اول متوسطه) در 1318 ش با تأسیس کلاس سوم دبیرستان کامل شد و در آن، 7 دانش‌آموز موفق به اتمام دورۀ اول دبیرستان شدند. تا تاریخ 1322 ش، دانش‌آموزان سال آخر دبیرستان بیشتر بین 7 تا 10 نفر بودند، گرچه در کلاسهای پایین‌تر شمار دانش‌آموزان به‌مراتب بیشتر بود. ایرج افشار (د 1390 ش)، پژوهشگر، کتاب‌شناس و ایران‌شناس برجسته؛ سبکتکین سالور (د 1370 ش)، نویسنده و فیلم‌نامه‌نویس؛ و اسماعیل نیاورانی، محقق و شمیران‌پژوه، از جملۀ فارغ‌التحصیلان دبیرستان شاهپور در 1320 ش و پس از آن بودند (همانجا، نیز، 13، 46-47). دبیرستان شاهپور تا 1325 ش 3 کلاس داشت و تنها دارای دورۀ اول بود. در این سال با تأسیس کلاس چهارم در دبیرستان، دورۀ دوم آموزش متوسطه نیز در مدرسۀ شاهپور آغاز شد (همان، 11، نیز چ 1325 ش، 50). 
دبیرستان شاهپور تا پیش از تأسیس دبیرستان جم در 1320 ش، تنها دبیرستان منطقۀ شمیران به شمار می‌رفت و دانش‌آموزان آن عمدتاً از دزاشیب، نیاوران، جماران، چیذر، رستم‌آباد و قلهک به این مدرسه می‌آمدند (همان، چ 1323 ش، همانجا؛ سالنامۀ دبیرستان جم، 85). 
سالن طبقۀ اول عمارت باغ‌فردوس به کتابخانۀ دبیرستان اختصاص داشت که به طور عملی از 1323 ش به بعد مورد استفادۀ دانش‌آموزان قرارگرفت (سالنامۀ دبیرستان شاهپور، همان چ، 26، 28). در دو طرف این سالن، 8 اتاق وجود داشت که به همراه اتاقهای طبقۀ دوم، کلاس درس دانش‌آموزان را تشکیل می‌داد. سالنهای طبقۀ سوم که درواقع دو ایوان و یک سالن بودند، در اوایل تأسیس دبیرستان به اشارۀ رضا شاه در طی بازدید وی از آنجا، به تالار تبدیل شدند (همان، 25-26). 
در 1324 ش، با افزایش شمار دانش‌آموزان دبستان شاهپور و با کوشش هوشنگ بهمنیار، مدیر وقت دبیرستان، دبستان دیگری به نام «نوبنیاد» در خانه‌ای اجاره‌ای در منطقۀ تجریش گشایش یافت و حدود 150 نفر از دانش‌آموزان دبستان شاهپور به این دبستان منتقل شدند (همان، چ 1325 ش، 60-61). در 1325 ش، دبستان شاهپور 440، و دبیرستان آن 136 دانش‌آموز داشت (همان، 4). دبستان و دبیرستان شاهپور تا آن تاریخ از یکدیگر تفکیک نشده بودند و به‌سبب کمبود دبستان در شمیران، تعداد دانش‌آموزان هر کلاس بیش از حد معمول بود (همان، 50). 
دبیرستان شاهپور به‌ویژه در دورۀ مدیریت بهمنیار، دارای نشاط آموزشی خاصی بود و دانش‌آموزان با تأسیس انجمنهای دانش‌آموزی و انتشار سالنامه، در کنار آموزشهای معمول به امور فرهنگی نیز می‌پرداختند (همان، چ 1323 ش، 26-30). در 1326 ش، دورۀ شش‌سالۀ متوسطه در دبیرستان شاهپور کامل شد و در پی آن، شاخه‌های ادبی، تجربی و ریاضی به رشته‌های تحصیلی آن افزوده شد. دبیرستان شاهپور در سالهای نخست انقلاب اسلامی ایران، در دو رشتۀ تجربی و انسانی (اقتصاد) به فعالیت مشغول بود (یادمان ... ، 15-16). 
چنان‌که پیش از این گفته شد، عمارت باغ‌فردوس تـابستانها بـرای فعـالیتهای فرهنگی دیگری نیـز مـورد استفاده قرار می‌گرفت. در 1318- 1319 ش، از سالن کتابخانۀ مدرسۀ شاهپور برای برگزاری جلسات سخنرانی، نمایش و موسیقیِ سازمان پرورش افکار استفاده می‌شد. این سازمان برنامه‌های خود را در فصل زمستان در مدرسۀ دارالفنون اجرا می‌کرد (ستوده، 1020؛ نیز نک‍ : زهیری، 57). مجموعه سخنرانیها و فعالیتهای سازمان پرورش افکار در باغ‌فردوس در 1318 ش، به‌صورت کتابی با عنوان مجموعه سخنرانیها و قطعات موسیقی و نمایشنامه‌های پرورش افکار منتشر شده است. همچنین در تابستانها دختران پرورشگاهی را بـا مدیریت مریم اردلان، برای ییلاق به ساختمان باغ ـ فردوس می‌آوردند (تحقیقات). 
مدیران دبیرستان شاهپور در نخستین دوره‌های آن عبارت بودند از: 1. علی شعشعانی (از ابتدای تأسیس تا 1322 ش که مستعفی شد). 2. هوشنگ بهمنیار (مدیریت: 1322-1325 ش)، دارای مدرک لیسانس ریاضیات و علوم تربیتی؛ او پیش از مدیریت به مدت 3 سال دبیر ریاضی دبیرستان بود و پس از 1325 ش به سمت مدیر آموزش حومۀ تهران منصوب شد. در 1342 ش، برای تجلیل از خدمات بهمنیار دبستانی در خیابان شهباز جنوبی (17 شهریور جنوبی کنونی) به نام او نام‌گذاری شد («خبرها ... »، 64). 3. لطف‌الله مفخم‌پایان (تا مرداد 1325) که بنا بر سالنامۀ دبیرستان شاهپور تجریش، در 1325 ش از سمت خود استعفا کرد (چ 1325 ش، 24). 
پیش از گشایش دبیرستان شاهپور، تعداد اندکی از آموزگاران دبستان آن دارای تحصیلات دانشگاهی بودند و اغلب تحصیلات سنتی داشتند. در ابتدای فعالیت دبیرستان نیز شمار دبیران از دو یا 3 تن تجاوز نمی‌کرد و به‌تدریج بر شمار دبیران تحصیل‌کرده افزوده شد. نام برخی از دبیران و آموزگاران مدرسۀ شاهپور تا 1325 ش از این قرار است: مسعود کشتکار (1316- 1319 ش)، فارغ‌التحصیل دانش‌سرای کشاورزی، دبیر زبان خارجی و ریاضیات؛ رحیم چیت‌ساز (1316-1322 ش)، فارغ‌التحصیل دانش‌سرای مقدماتی، دبیر، کتابدار و ناظم؛ مرتضى غفوری (1316-1322 ش)، فارغ‌التحصیل دارالمعلمین ورزش، دبیر ورزش؛ علی قاسمی (1316-1322 ش)، دارای تحصیلات سنتی، دبیر خط؛ مهدی بهبهانی (1318-1322 ش)، دارای تحصیلات قدیم، دبیر دروس مختلف و پیشاهنگی؛ عین‌الله فلاحی (1318-1321 ش)، دارای تحصیلات قدیم، دبیر ادبیات؛ محمد مؤید بهارلو (1318-1323 ش)، دارای گواهی‌نامه از دبیرستان آلیانس، دبیر زبان فرانسه؛ جلال میرآفتاب (1319-1320 ش)، فارغ‌التحصیل دانش‌سرای کشاورزی، دبیر تاریخ و جغرافی؛ دست‌غیب بهشتی، دبیر انگلیسی؛ رکنی‌فرد، دبیر ریاضی؛ عبدالمجیدی، دبیر ریاضی؛ کاردار، دبیر ادبیات؛ معمارپور، دبیر ادبیات؛ لطف‌الله مفخم‌پایان (1321-1325 ش)، دارای مدرک لیسانس از دانش‌سرای عالی، دبیر تاریخ و جغرافی؛ عبدالعلی سمندری (1320-1323 ش)، فارغ‌التحصیل دانش‌سرای مقدماتی، دبیر تاریخ و جغرافی و انگلیسی، و ناظم دبیرستان؛ علی‌اکبر فارسی (1321-1322 ش)، دارای مدرک لیسانس از دانش‌سرای عالی، دبیر تاریخ و جغرافی؛ محمدعلی شهنازی (1322-1323 ش)، فارغ‌التحصیل دانش‌سرای مقدماتی، دبیر انگلیسی؛ غلامحسین فردوس برین (1322-1323 ش)، دارای مدرک دیپلم علمی، دبیر ریاضی؛ مهدی آریان (1322-1323 ش)، لیسانس دانشکدۀ معقول و منقول، دبیر ادبیات؛ محسن ابطحی (1322-1323 ش)، دارای مدرک دیپلم علمی، دبیر طبیعیات؛ شفیعی، دبیر طبیعیات؛ و اربابان غفوری، دبیر ورزش. همچنین در بخش دبستان، دوشیزه معتضدی، بانو رئیس قاسمی، بانو صارمی و دوشیزه حکمت معلم سالهای اول تا چهارم، و آقایان فکری، فهیمی، ملکی و هاشمی علیا معلمان سالهای پنجم و ششم بودند. آقای نامدار نیز هنرآموز ورزش دبستان بود (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : سالنامۀ دبیرستان شاهپور، چ 1323 ش، 15، 31، چ 1325 ش، 51). 
دبستان شاهپور از ابتدای تأسیس دارای کتابخانه بود (همان، 41). پس از تأسیس دبیرستان و اختصاص طبقۀ اول عمارت به کتابخانه، برخی از انجمنهای دانش‌آموزی در کتابخانۀ این مجموعه برپا می‌شد. از این انجمنها می‌توان به انجمن سالنامه اشاره کرد که توانست در فاصلۀ سالهای 1323-1325 ش، 3 شمارۀ سالنامه را منتشر کند (همان، چ 1323 ش، 28، چ 1325 ش، 52). انجمن نمایش هم توسط دانش‌آموزان اداره می‌شد و چند نمایش ازجمله نمایش «معاشرین بد» را در 1324 ش اجرا کرد. این انجمن در 1325 ش بنا به بخش‌نامۀ وزارت معارف به‌طور موقت تعطیل شد (همان، 54-55). انجمن ورزش این مدرسه نیز با تشکیل تیمهای ورزشی‌ای همچون والیبال و دوومیدانی، در مسابقات مدارس شرکت می‌کرد. اسماعیل نیاورانی از جملۀ قهرمانان ورزشی دبیرستان شاهپور در رشته‌های دوومیدانی و پرتاب وزنه به شمار می‌آمد. دبیرستان شاهپور به‌سبب برخورداری از موقعیت مناسب و محوطۀ باغ‌فردوس، با دعوت از مدارس منطقه مسابقاتی را میان دانش‌آموزان این مدارس برگزار می‌کرد (همان، چ 1323 ش، 40، 44، چ 1325 ش، 55-57). از انجمنهای دیگری که در مدرسه برپا بود، می‌توان به انجمن سخنرانی اشاره کرد (همان، چ 1323 ش، 33). 
در حدود سال 1328 ش، بخش جنوبی محوطۀ باغ ـ فردوس با مساحت 500‘6 مـ2 به‌عنوان دبیرستان شاهپور، از بخش اصلی آن تفکیک شد (یادمان، 7، 15؛ عبدیه، بش‍‌ ). دهه‌های 1320 و 1330 ش را می‌توان دوران شکوفایی دبیرستان شاهپور دانست. این دبیرستان پس از ایـن دو دهـه سیر نـزولی داشت (نک‍ : سالنامۀ دبیرستان شاهپور، چ 1325 ش، 19؛ یادمان، 15)؛ آگاهی از این دورۀ زمانی بسیار محدود است. در این دوره می‌توان به تدریس جلال آل‌احمد، نویسندۀ معاصر، در کلاس ادبیات دبیرستان شاهپور اشاره کرد. محمود گلابدره‌ای، از شاگردان جلال آل‌احمد، خاطرات تحصیل در دبیرستان شاهپور و ارتباط با آل‌احمد را به‌صورت رمانی به نام آقا جلال منتشر کرده است (ص 28-31). به نظر می‌رسد که از این زمان به بعد، دبیرستان جم در قلهک به‌تدریج به‌عنوان مهم‌ترین دبیرستان شمیران مطرح شد. 
پس از انقلاب اسلامی، با پیشنهاد معلمان دبیرستان شاهپور نام این مدرسه به «جلال آل‌احمد» تغییر کرد (یادمان، 7). مدیران دبیرستان آل‌احمد پس از انقلاب اسلامی تا 1372 ش عبارت بودند از: احمد امراللٰهی، عبدالرحیم جاوید، محمدتقی رامین، سید احمد میری و حمیدرضا عمادی (همان، 16). 56 تن از دانش‌آموزان این دبیرستان در جریان جنگ ایران و عراق به شهادت رسیده‌اند (همان، 91-93). 
در 1382 ش، سازمان نوسازی مدارس تصمیم به نوسازی دبیرستان جلال آل‌احمد گرفت. این اقدام اعتراض سازمان میراث فرهنگی را مبنی بر تخریب حریم و هویت تاریخی مجموعۀ باغ‌فردوس به همراه داشت («هویت ... »، بش‍‌ ). سرانجام شهرداری تهران با بازسازی دبیرستان جلال آل‌احمد موافقت کرد و دبیرستان امروزی جلال آل‌احمد مورد بازسازی قرارگرفت («شرطی ... »، بش‍‌ ). امروزه در نخستین جمعۀ مهرماه هر سال با شروع سال تحصیلی، دانش‌آموزان پیشین دبیرستان شاهپور در محل باغ‌فردوس گرد هم می‌آیند و خاطرات دوران تحصیل خود را زنده می‌کنند. 

مآخذ 

«آیین گشایش دبستانهای تجریش»، تعلیم و تربیت، تهران، 1315 ش، س 6، شم‍ 7؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ «خبرهای فرهنگی»، آموزش و پرورش، تهران، 1342 ش، س 33، شم‍ 9؛ زهیری، علیرضا، عصر پهلوی به روایت اسناد، تهران، 1379 ش؛ سالنامۀ دبیرستان جم، تهران، 1345 ش؛ سالنامۀ دبیرستان شاهپور تجریش، سال تحصیلی 1322-1323 ش، تهران، 1323 ش؛ همان، سال تحصیلی 1324-1325 ش، تهران، 1325 ش؛ ستوده، منوچهر، «باغ‌فردوس»، ناموارۀ دکتر محمود افشار، به کوشش ایرج افشار و کریم اصفهانیان، تهران، 1365 ش، ج 2؛ «شرطی برای توقف ساخت مدرسۀ جلال آل‌احمد»، همشهری، تهران، 23 / 4 / 1382 ش، س 11، شم‍ 106‘ 3؛ عبدیه، شهرزاد، «تاریخچۀ مدرسۀ شاپور تجریش (جلال آل‌احمد)»، ایران، تهران، 8 / 7 / 1384 ش؛ گلابدره‌ای، محمود، «به حرفهایش عمل می‌کرد»، سوره، تهران، 1383 ش، شم‍ 11؛ «هویت تاریخ مجموعۀ باغ‌فردوس در آستانۀ تخریب است»، همشهری، تهران، 13 / 3 / 1382 ش، س 11، شم‍ 068‘ 3؛ یادمان دبیرستان آل‌احمد منطقۀ 1 تهران، به کوشش نادر حبیبیان، تهران، 1373 ش؛ یغمایی، اقبال، «علی‌اصغر حکمت، سی و چهارمین وزیر معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه»، آموزش و پرورش، تهران، 1353 ش، شم‍ 75.

مسعود تاره