زیباسازی شهر تهران، سازمان

زیباسازی شهر تهران، سازمان \ sāzmān-e zībā-sāzī-ye šahr-e tehrān\ ، سازمانی تخصصی، وابسته به شهرداری تهران و فعال در زمینۀ بهسازی و حفظ هویت محیط شهری، رشد فرهنگ عمومی و ارتقای کیفیت زیست شهری، واقع در خیابان ولیعصر، بالاتر از میدان ونک، خیابان دامن‌افشار، منطقۀ 3 شهرداری تهران. 
رشد بی‌رویۀ شهر تهران طی دهه‌های 1340 و 1350 ش در اثر مهاجرت از شهرها و روستاهای دور و نزدیک، شهرداریِ پایتخت را بر آن داشت تا با گشایش اداره‌های زیرمجموعه به طریقی در امور اجتماعی و فرهنگی، که رابطۀ مستقیمی با مشکلات نوظهور شهر تهران داشت، شرکت کند و از طریق آموزش و اطلا‌ع‌رسانی، سطح آگاهیهای عمومی در حیطۀ فرهنگ شهرنشینی را ارتقا بخشد. بر این اساس، انجمن شهر تهران در جلسۀ 25/ 12/ 1354 ش، تأسیس ادارۀ کل ایمنی و آموزش ترافیک را به تصویب رساند و انجام این امر را برعهدۀ شهرداری تهران نهاد. 
با شتاب روزافزونِ مهاجرت به تهران و رواج ساخت‌وسازهای غیراصولی، به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در 1357 ش، چهرۀ این شهر به‌شدت دستخوش آسیب شد. از این رو، با هدف جلوگیری از صدمۀ بیشتر، در 5/ 4/ 1364 ش اساسنامۀ جدیدی برای ادارۀ کل ایمنی و آموزش ترافیک تنظیم شد، و نام آن اداره نیز به سازمان زیباسازی شهر تهران تغییر یافت. هدف شهرداری تهران از این تغییر و تحول، ایجاد فضایی تخصصی در زمینۀ سیمای شهر تهران در مجموعۀ شهرداری بود. در این راستا و به منظور استقلال هرچه بیشتر سازمان و سرعت بخشیدن به امور طرحهای مرتبط، در 26/ 2/ 1370 ش به استناد مادۀ 84 قانون شهرداری، اساسنامۀ سازمان زیباسازی شهر تهران مورد بازبینی قرارگرفت و پس از تغییراتی به تصویب وزارت کشور رسید. به این ترتیب، سازمان مذکور متولی اموری چون طراحی و اجرای امور سیما و منظر شهری، تبلیغات محیطی، تولید و اکران محصولات فرهنگی و هنری در مقیاس شهری و نیز مرمت، حفظ و نگهداری از عناصر و فضاهای اندیشمند و تاریخی شهر تهران شد. 
ازجملۀ وظایف سازمان زیباسازی شهر تهران، اینها ست: طراحی، تولید و نصب مبلمان شهری، طراحی و اجرای محیطی، اجرای نقاشیهای دیواری، نصب آثار حجمی، طراحی و اجرای تزیینات و نورپردازی شهری، تعیین حجم و نمای ساختمانهای شهر، نصب تابلوها و علائم راهنمای شهری در قالب سیما و منظر شهری، همچنین نظارت بر تابلوهای اصناف و کسبه و تبلیغات خاص مرتبط با مناسبتها و درمجموع نظارت بر عرصه‌های عمومی و قلمرو پیاده در سطح شهر تهران؛ به عبارت دیگر، سازمان زیباسازی شهر تهران، مرجع تعیین‌کنندۀ سیمای شهر تهران است. 
براساس وظایف تعیین‌شده، این سازمان برای رفع زشتیها، اصلاح سیمای شهر تهران و وضع و اجرای قوانین دقیق و کارآمد، در حفاظت از زیبایی شهر تهران می‌کوشد. از آن جایی که هر یک از موارد برشمرده شده کاملاً تخصصی است و هرگونه خطا و کج‌ فهمی، در سیما و منظر شهر تهران نمود عینی دارد، بنابراین با هدف جلوگیری از اشتباهات، سازمان زیباسازی شهر تهران ارتباط گسترده‌ای با مراکز علمی، دانشگاهی، پژوهشکده‌ها و انجمنهای تخصصی دارد. نخستین اقدام در این همکاری، تعیین تعریفهای مناسب و علمی برای مفاهیم مرتبط با وظایف سازمان شناخته شد. مطابق این تعاریف، استفادۀ مناسب از عناصر مرتبط با حواس انسان در فضاهای عمومی شهر، به گونه‌ای که برای شهروندان احساس خوشایندی پدید آورد و در عین حال دارای کاربردهای علمی و هنری باشد، «زیباسازی شهری» نامیده، و پس از شناخت دقیق مفهوم زیباسازی شهری، فعالیتهای سازمان به دو گروه هنری شهری و طراحی شهری تفکیک شد. 
هنرهای شهری به خلق عناصری با محوریت بصری در فضاهای عمومی شهر تهران اطلاق می‌شود که دربرگیرندۀ بخشهای تخصصی احجام و مجسمه‌های شهری، نقاشیهای دیواری، گرافیک شهری، نورپردازی شهری و روشنایی شهری است. 
از دیگر سو، طراحی شهری شامل شکل‌‌دهی و هویت بخشیدن به فضاهای عمومی شهر، و ایجاد چارچوبی در شبکۀ خیابانها و راهها برای بهره‌برداری یا استقرار سایر عناصر مبلمان شهری می‌شود. طراحی شهری از تلفیق دو دانش معماری منظر، و برنامه‌ریزی شهری به وجود آمده است. مبلمان شهری به عناصری همچون پل عابر پیاده، انواع نشیمن، سطل زباله، آبخوری، گلدان، ساعت شهری، صندوقهای پستی و صدقات، وسایل بازی کودکان و عناصر اطلاع‌رسانی نظیر تابلوهای اصناف، پزشکان و تابلوهای ترافیکی و نمایشگرهای الکترونیکی و جز آنها اطلاق می‌شود. بهسازی فضاهای شهری با تکیه بر هویت ایرانی ـ اسلامی و با هدف ایجاد منظر شهری زیبا، همواره مدنظر طراحان شهری قرار دارد. 
به دنبال تغییر سیاستهای کلی دولت مبنی بر کاهش تصدی‌گری در امور اجرایی، شهرداری تهران و متعاقب آن سازمان زیباسازی شهر تهران نیز رویکرد خود را از سازمانهایی اجرایی به سازمانهایی تخصصی و سیاست‌گذار تغییر دادند. بر این اساس، به منظور ارتقای جایگاه علمی و استقرار مدیریت دانش در سازمان زیباسازی شهر تهران، توسعۀ فعالیتهای مطالعاتی و پژوهشی به‌عنوان یکی از سیاستهای محوری سازمان قرارگرفت.
در راستای تکمیل این تحولات، در 1389 ش نظام‌نامه‌ای تصویب، و توسط شهردار تهران به کلیۀ شهرداریهای مناطق ابلاغ شد تا بر مبنای آن نظام‌نامه، کلیۀ مناطق 22 گانۀ شهر تهران موظف به اجرای طراحیهای هنری و شهری زیر نظر سازمان زیباسازی شهر تهران شوند. همچنین مطابق دستورالعمل شورای شهر تهران، هیچ یک از شهرداریهای مناطق حق هزینه و اجرای طرحهای هنری و شهری را بدون هماهنگی با این سازمان ندارند. به این منظور در هر منطقه، ادارۀ زیباسازی، زیر نظر معاونت خدمات شهری و فضای سبز، و به‌عنوان رابط آن منطقه با سازمان زیباسازی شهر تهران و همچنین مجری طرحها فعالیت می‌کند. 
تولید آثار هنری عینی و مبتنی بر مطالعات علمی و تخصصی در سطح شهر، کاهش صدمات روانی و جلوگیری از بروز ناهنجاریهای بصری را به دنبال دارد. از این‌رو، سازمان زیباسازی شهر تهران، با هدف ارائۀ راهکارهای مناسب به دست‌ اندرکاران این امر، اقدام به ایجاد بانک اطلاعاتی مرتبط و جمع‌آوری مفاهیم و مؤلفه‌های زیباسازی از مراکز علمی و تخصصی داخلی و خارجی کرده است. به این ترتیب، آثار پژوهشی متنوعی در حوزه‌های مرتبط با فعالیت سازمان پدید آمده‌اند که برخی از این آثار، چاپ و منتشر شده است. به‌عنوان نمونه، طرحهای جامع نور و رنگ در 20 جلد؛ کارنامۀ مطالعاتی سازمان، حاوی فهرست و چکیدۀ طرحهای مطالعاتی سازمان زیباسازی شهر تهران از 1386 تا 1389 ش؛ بانک اطلاعات نقاشی دیواری در 24 جلد؛ اطلاعات مربوط به ثبت ملی و جهانی خیابان ولیعصر تهران در 2 جلد؛ دومین مجموعۀ تهران پژوهشی در 10 جلد، که در راستای احیای هویت تاریخی و فرهنگی تهران نگاشته شده است مجموعۀ ضوابط و دستورالعملهای زیباسازی در 13 جلد؛ و مجموعۀ 60 جلدی دانش زیباسازی که تاکنون (1390 ش) 40 جلد از آن به چاپ رسیده است، همگی از دستاوردهای بانک اطلاعاتی سازمان زیباسازی شهر تهران به شمار می‌آیند. 
در کنار این آثار پژوهشی مکتوب، سازمان زیباسازی شهر تهران با هدف ایجاد بستری مناسب برای مشارکت شهروندان این کلان‌شهر، اقدام به برگزاری کلاسها و دوره‌های آموزشی برای شهروندان، اصناف و سازمانهای مردم‌نهاد می‌کند. در این راستا، برای تدریس امور تخصصی مرتبط با سیما و منظر شهری از همکاری محققان و کارشناسان انجمن نورپردازی ایران، انجمن فضای سبز، جامعۀ مهندسین شهرساز، انجمن ملی طراحان ایران و جز آنها استفاده می‌شود. از سوی دیگر با توجه به عملکرد پژوهشی و نظارتی سازمان زیباسازی شهر تهران، این سازمان همچنین برای اجرای طرحهای هنری و شهری از توان و تخصص انجمنهای یادشده بهره می‌گیرد. 
سازمان زیباسازی شهر تهران، اصلاح سیما و منظر شهر تهران را در قالب طرحهای خرد و کلان عملی ساخته است. این سازمان به‌جز طراحی و اجرای مبلمان شهری، معابر عمومی پیاده و نمای ساختمانها به صورت خُرد، تهیۀ طرحهای جامع و کلانی برای شهر تهران را در دستور کار خود قرار داده است. طرح موسوم به تهران پلاس (+) به‌عنوان بزرگ‌ترین طرح موجود در سازمان، به دنبال اصلاح و نوسازی بخش تاریخی و مرکزی شهر از نظر ترافیک، زیست‌محیطی، طراحی شهری، توسعۀ فضای عمومی و احیای هنرهای شهری کلان‌شهر تهران است. 
مدیر عامل سازمان زیباسازی شهر تهران توسط شهردار تهران منصوب می‌شود. این سازمان دارای 7 مدیریت مستقل، 6 معاونت و 17 ادارۀ زیرمجموعۀ معاونتها ست که هریک از آنها دارای مدیریتهای وابسته هستند. 
مدیریت دفتر مدیرعامل، روابط عمومی، حقوقی، بازرسی، حراست، گزینش و مدیریت حسابرسی داخلی، مدیران مستقل سازمان هستند که به صورت مستقیم زیر نظر مدیر عامل به فعالیت می‌پردازند. معاونتهای سازمان زیباسازی شهر تهران نیز عبارت‌اند از: 1. معاونت هنرهای شهری که بر اداره‌های آثار حجمی، نقاشی دیواری و ادارۀ اجتماعی و مشارکتهای شهروندی نظارت دارد؛ 2. معاونت تبلیغات و درآمد که مشتمل بر اداره‌های تبلیغات صنوف و بازار، تبلیغات تجاری، پیرایش شهری و اجرای احکام است؛ 3. معاونت فنی و طراحی شهری که دارای 3 اداره به نامهای طراحی فضاهای عمومی، نور و مبلمان شهری، و فنی و مهندسی است؛ 4. معاونت مالی و اداری که دربرگیرندۀ اداره‌های امور مالی، اداری و منابع انسانی، تدارکات و پشتیبانی است؛ 5. معاونت هماهنگی امور مناطق که مشتمل بر ادارۀ نظارت و هماهنگی پهنۀ شرق، ادارۀ نظارت و هماهنگی بر پهنۀ غرب و ادارۀ نگهداری و اماکن عمومی است؛ 6. معاونت برنامه‌ریزی و توسعه که دارای 3 اداره به نامهای فناوری اطلاعات، برنامه‌ریزی و بهبود عملکرد، و مطالعات و آموزش است. به مدیران هر یک از این اداره‌ها که وابسته به معاونتهای متبوع هستند، مدیریتهای وابسته اطلاق می‌شود. 
سازمان زیباسازی شهر تهران افزون بر ساختمان شمارۀ 1 در خیابان ولیعصر، خیابان دامن‌افشار، ساختمانی نیز موسوم به شمارۀ 2 در بلوار آفریقا، پایین‌تر از چهارراه جهان‌کودک و یک باغ تاریخی، موسوم به باغ تاریخی عین الدوله (ه‍ م) در شمس‌آباد دارد. 
در حال حاضر (1390 ش) کلیۀ معاونتها در ساختمان شمارۀ 2 مستقر هستند. همچنین کتابخانۀ سازمان مستقر در ساختمان شمارۀ 1، حدود 000‘5 جلد کتاب تخصصی و 100 جلد طرح پروژه‌ها را در خود جای می‌دهد. 
افزون بر این، جشنواره‌ای موسوم به جشنوارۀ مشارکت شهروندی و خدمات شهری، به همت سازمان زیباسازی شهر تهران برگزار می‌گردد. این جشنواره که در 1390 ش دومین دورۀ آن برگزار شد، شامل برگزاری جلسات سخنرانی، کارگاههای تخصصی و همچنین نمایشگاههایی از آثار مرتبط با سیما و منظر شهری است. 

مآخذ

سجادی، فریبرز (مدیر مطالعات و آموزش سازمان زیباسازی شهر تهران)، مصاحبه با مؤلف؛ نیز: 

www.zibasazi.ir.
علی‌محمد مرادیان منفرد