زبان و ادب فارسی، فرهنگستان

زبان و ادب فارسی، فرهنگستان \ farhangestān-e zabān va adab-e fārsī\ ، مـؤسـسـه‌ای عـلـمـی ـ پژوهشی ـ فرهنگی. 
در اواخر دورۀ قاجار و آغاز دورۀ پهلوی، و در پی آشنایی ایرانیان با تمدن مغرب‌زمین و فراهم آمدن بستری مناسب برای فعالیتهای گستردۀ فرهنگی، با ایجاد نهادهای تمدنی و شکل‌گیری اندیشه‌های ملت‌گرایانه، مخالفتهای گسترده‌ای با ورود واژگان و اصطلاحات بیگانه به زبان فارسی آغاز شد. از این‌رو، انجمنها و محافل ادبی دورۀ قاجار را به سبب تأثیری که در حفظ سلامت و آراستگی و نیز تقویت بنیۀ زبان فارسی داشته‌اند، می‌توان بنیان‌گذار اصلی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ایران دانست (سمیعی، 136). 
پیش از تأسیس نخستین فرهنگستان، وزارت معارف با تشکیل «آکادمی طبی» و «انجمن علمی»، درصدد برآمد تا انجمنهایی متشکل از کارشناسان و ارباب فن برپا کند. برای مطالعه در این امر، جلسه‌هایی با حضور چند تن از پزشکان و دانشمندان برجسته تشکیل شد، و در یکی از این جلسات نیز نام فرهنگستان به‌عنوان جایگزینی برای واژۀ آکادمی برگزیده شد («تاریخی ... »، 6). 
نخستین جلسۀ رسمی فرهنگستانِ اول در 12 خرداد 1314، در زمان نخست‌وزیری محمدعلی فروغی و به ریاست او، و نیز با حضور 24 تن عضو پیوسته در مدرسۀ عالی حقوق تشکیل شد. محمدتقی بهار، علی‌اکبر دهخدا، سعید نفیسی، بدیع‌الزمان فروزانفر، محمود حسابی، علی‌اصغر حکمت، عیسى صدیق و ولی‌الله نصر، برخی از اعضای پیوستۀ این فرهنگستان بودند. فرهنگستان اعضای وابسته‌ای نیز داشت که از آن میان می‌توان به محمدعلی جمال‌زاده، ابراهیم پورداود، عباس اقبال آشتیانی، علی‌اکبر سیاسی، آرتور کریستن‌سن دانمارکی و هانری ماسۀ فرانسوی اشاره کرد (همان، 16؛ صدیق، تاریخ ... ، 354؛ «تاریخچه»، بش‍‌ ). 
فضای سیاسی آن زمان، فرهنگستان را ناگزیر ساخت که تأمل و بیشترِ مطالعات خود را صرف برگزیدن واژگان اصیل فارسی و ترویج آنها به‌عنوان معادلی برای واژگان بیگانه سازد. این فرهنگستان در آغاز فعالیت خود، واژه‌های مناسبی را معادل‌سازی کرد (یغمایی، 293-295؛ سمیعی، 138؛ روستایی، 18). 
در 1314 ش، کمیسیونهایی برای تهیۀ فرهنگ و دستور زبان، و پژوهش دربارۀ اصطلاحات جغرافیایی و نشر کتب کهن تشکیل یافت، اما دستاورد چشمگیری نداشت («تاریخی»، نیز سمیعی، همانجاها). از دهم شهریور 1314 به بعد، مدرسۀ عالی سپهسالار (دانشکدۀ معقول و منقول) به‌عنوان مقر فرهنگستان ایران در نظر گرفته شد. نشستهای این فرهنگستان تا 1321 ش و پیش از بنای ساختمان جدیدش در جنب دانشکدۀ یادشده، در همان‌جا برگزار می‌شد (همو، 138- 139). 
فرهنگستان (اول) در بهمن 1315، نظام‌نامه‌ای برای بازبینی اصطلاحات علمی تصویب کرد و در آن به شرح روش و ضوابط معادل‌یابی پرداخت (همو، 139). این فرهنگستان در همان سال طرح تألیف و تدوین فرهنگ زبان فارسی را نیز تصویب کرد که حاصل آن انتشار دو فرهنگ ارزشمند، اما ناتمام بود (روستایی، 111). 
با وجود کلیۀ اقدامات صورت گرفته، رضا شاه در 7 اردیبهشت 1317، فرهنگستان را به سبب نارضایی از فعالیتهای آن منحل ساخت و هفتۀ بعد فرمان تشکیل دوبارۀ آن را به ریاست علی‌اصغر حکمت وزیر معارف وقت، صادر کرد (صدیق، یادگار ... ، 2/ 254). 
نخستین جلسۀ عمومی فرهنگستان، پس از انحلال و تشکیل مجدد در 21 اردیبهشت به ریاست علی‌اصغر حکمت تشکیل شد. پس از چند ماه و در پی کناره‌گیری حکمت از وزارت معارف، اسماعیل مرآت به کفالت این وزارتخانه منصوب شد و ادارۀ امور فرهنگستان را نیز برعهده گرفت. در آذر 1320 محمدعلی فروغی، و سال بعد نیز ادیب‌السلطنۀ سمیعی به ریاست فرهنگستان برگزیده شدند (سمیعی، 139-140). در زمان ریاست ادیب‌السلطنه، کار «زبان‌پیرایی» و «واژه‌سازی» متوقف شد و فعالیت فرهنگستان بیشتر جنبه‌ای ادبی ـ پژوهشی یافت و مجلۀ نامۀ فرهنگستان نیز از دستاوردهای همین دوره (1322 ش) است (همو، 140). 
در 1325 ش انجمن ادبی فرهنگستان به ریاست محمدتقی بهار تأسیس، و کمیسیونهای زبان‌شناسی، باستان‌شناسی، قواعد و دستور زبان، تئاتر، موسیقی، ترانه‌ها و جز آنها در جنب آن دایر شد. از آن پس، فرهنگستان فعالیت اصلی خود را بر پژوهش در زبان و ادب فارسی متمرکز ساخت و تا اندازه‌ای از مسیر پیشین که عمدتاً متوجه واژه‌سازی بود، فاصله گرفت (همو، 141). 
در 1333 ش فرهنگستان اول که حاصل کار آن به تصویب رساندن 000‘2 واژه و انتشار مجلۀ نامۀ فرهنگستان بود، به طور رسمی تعطیل شد («تاریخچه»، بش‍‌ ). در 5 مرداد 1347 فرمان تأسیس «بنیاد شاهنشاهی فرهنگستانهای ایران» صادر شد، و در آبان 1349 وزیر فرهنگ و هنر 11 تن از اعضای پیوستۀ فرهنگستان زبان ایران ــ ازجمله صادق کیا، محمد مقدم و حسین گل‌گلاب ــ را به محمدرضا شاه معرفی کرد (سمیعی، 141-142؛ صفار مقدم، 158؛ نک‍ : کیا، 1). بدین‌ترتیب، فرهنگستان دوم در 23 آبان 1349 با عنوان «فرهنگستان زبان ایران» تشکیل جلسه داد و فعالیت خود را به طور رسمی آغاز کرد. 
فرهنگستان در این دوره دو هدف عمدۀ نگهداری از زبان فارسی از طریق واژه‌گزینی، و مطالعه دربارۀ زبانها و گویشهای ایرانی را در قالب 4 پژوهشگاه واژه‌گزینی، واژه‌های فارسی، زبانهای باستانی و میانه و گویشهای ایرانی، و دستور زبان فارسی مورد پیگیری قرار داد (سمیعی، 142؛ صفارمقدم، 158-160؛ فرهنگستان ... ، 3-11). 
این فرهنگستان پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مدتی کوتاه، فعال بود؛ اما در 1360 ش، همراه با 11 مرکز و سازمان پژوهشی دیگر در زمینۀ علوم انسانی و اجتماعی منحل، و به جای آن سازمانی به نام مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ه‍ م) تشکیل شد («تاریخچه»، بش‍ ؛ صفارمقدم، 161-172). 
در 1368 ش، شورای عالی انقلاب فرهنگی، اساسنامۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی (فرهنگستان سوم) را با هدف حفظ سلامت و تقویت و گسترش زبان فارسی و تجهیز آن به منظور برآوردن نیازهای روزافزون فرهنگی و علمی و فنی، و ایجاد هماهنگی در فعالیتهای مراکز فرهنگی و پژوهشی در حوزۀ زبان و ادب فارسی، و نیز سازمان دادن به تبادل گستردۀ تجربیات در زمینۀ تحقیقات و مطالعات در این حوزه، و صرفه‌جویی در نیرو و هزینه و ایجاد مرجعی معتبر و برخوردار از وجهه و اعتبار جهانی در ایران، تصویب کرد (نک‍ : «درباره ... »، بش‍‌ ؛ «اساسنامه ... »، بش‍‌ ). 
ارکان فرهنگستان زبان و ادب فارسی عبارت‌اند از: رئیس‌جمهور در مقام ریاست عالیۀ فرهنگستان، هیئت امنای فرهنگستانها، شورای فرهنگستان، رئیس فرهنگستان، و سرانجام، دبیر فرهنگستان. شورای فرهنگستان از میان اعضای خود، رئیس فرهنگستان را برای مدت 4 سال انتخاب، و برای تأیید و صدور حکم به رئیس‌جمهور معرفی می‌کند. دبیر فرهنگستان نیز به انتخاب و حکم رئیس فرهنگستان منصوب می‌شود (همانجا). 
در حال حاضر (1389 ش)، اعضای پیوستۀ این فرهنگستان از 25 تن ایرانی و 4 غیرایرانی تشکیل شده‌اند. گروههای فعال در فرهنگستان امروزه متشکل است از: ادبیات معاصر، ادبیات تطبیقی، دانشنامۀ تحقیقات ادبی (که از وظایف آن تدوین دانشنامۀ زبان و ادب فارسی است)، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه قاره، دستور زبان، زبانها و گویشهای ایرانی، فرهنگ‌نویسی، واژه‌گزینی و گروه تصحیح متون (عاصمی؛ «درباره»، بش‍ ؛ «گروهها ... »، بش‍‌ ). فرهنگستان زبان و ادب فارسی همچنین در حال حاضر در حال تدوین دانشنامۀ زبان و ادب فارسی و دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره است (همانجا). انتشار فصلنامۀ نامۀ فرهنگستان نیز از دیگر فعالیتهای این فرهنگستان است که پس از تشکیل فرهنگستان سوم، بار دیگر مورد پیگیری قرار گرفت. 
مقر فرهنگستان زبان و ادب فارسی در 1369ش در ساختمان ریاست جمهوری در خیابان پاستور بود. پس از آن از 1371 تا 1380 ش، به ساختمانی در خیابان بخارست (احمد قصیر) منتقل شد تا آنکه در 1380 ش گروههایی از این فرهنگستان به‌سبب نبودِ فضای کافی به خیابان ولنجک، خیابان پانزدهم شرقی انتقال یافتند؛ اما کتابخانه، روابط عمومی، گروه واژه‌گزینی و چند گروه پژوهشی دیگر همچنان در خیابان بخارست مستقر بودند. 
در 1386 ش فرهنگستان زبان و ادب فارسی با احداث ساختمانهای مجموعۀ فرهنگستانها (شامل فرهنگستان زبان و ادب فارسی، علوم، علوم‌پزشکی، تالار گردهماییها و مسجدی بـا 926‘136 مـ2 مساحت) واقع در بزرگراه حقانی، بعد از ایستگاه مترو، به این مکان منتقل شد. ساختمان فرهنگستان زبان در زمینی به مساحت 246‘14 مـ2، و در 5 طبقـه ساختـه شـده است. امروزه فروشگاه فرهنگستان همچنان در خیابان بخارست به معرفی و ارائۀ آثار منتشرشدۀ این نهاد فرهنگی می‌پردازد (عاصمی). 

مآخذ

«اساسنامۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی»، «تاریخچه»، «دربارۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی»، «گروههای پژوهشی»، فرهنگستان زبان و ادب فارسی (مل‍‌ )؛ «تاریخی از فرهنگستان ایران»، نامۀ فرهنگستان، تهران، 1322 ش، س 1، شم‍ 1؛ روستایی، محسن، تاریخ نخستین فرهنگستان ایران، تهران، 1385 ش؛ سمیعی (گیلانی)، احمد، «سابقۀ فرهنگستان در ایران»، نامۀ فرهنگستان، تهران، 1374 ش، س 1، شم‍ 1؛ صدیق، عیسى، تاریخ فرهنگ ایران، تهران، 1336 ش؛ همو، یادگار عمر، تهران، 1354 ش؛ صفارمقدم، احمد، «فرهنگستان دوم»، نامۀ فرهنگستان، تهران، 1374 ش، س 1، شم‍ 2؛ عاصمی، شیرین (رئیس دبیرخانۀ شورای فرهنگستان)، مصاحبه با مؤلف؛ فرهنگستان زبان ایران، تهران، 1351ش؛ کیا، صادق، مقدمه بر فرهنگستان زبان ایران (هم‍‌ )؛ یغمایی، حبیب، «تأسیس فرهنگستان»، یغما، تهران، 1347 ش، س 21، شم‍ 6؛ نیز: 

Persianacademy, www. persianacademy.ir/ fa/ groups. aspx (acc.Jan.24,2010). 
شیوا جعفری