رضوانیه، باغ

رضوانیه، باغ \ bāq-e rezvāniy(yy)e\ ، از باغهای معروف تجریش، واقع در ضلع غربی جادۀ قدیم شمیران، منطقۀ 1 شهرداری تهران، و متعلق به شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما که آن را در اواخر عمر خود میان برخی از همسران و فرزندانش تقسیم کرد.
باغ رضوانیه که در ابتدا به باغ معتمدالدوله شهرت داشت، توسط فرهادمیرزا معتمدالدوله پسر پانزدهم عباس‎میرزا نایب‎السلطنه به‎شیوۀ باغهای اروپایی، با استخرها و فواره‎های زیاد ساخته شد (بنجامین، 88؛ بامداد، 3/ 86 -92). 
معتمدالدوله که برادر محمد شاه و عموی ناصرالدین شاه قاجار بود، این باغ را در ضلع شرقی روستای تجریش و در نزدیکی بقعۀ امامزاده صالح برای اقامت تابستانی خود احداث کرد. از اوضاع کلی باغ معتمدالدوله اطلاع چندانی در دست نیست؛ به‎جز آنکه در 10 شوال 1301 همسر معتمدالدوله، یعنی حاجیه جهان‎آرا خانم، دختر شاهزاده محمدعلی میرزا دولتشاه در ایـن باغ درگذشت (نک‍‎ : اعتمادالسلطنه، 349). همچنین از زمان دقیق انتقال مالکیت باغ به عبدالحسین میرزا فرمانفرما، اطلاعی موجود نیست. از نوشتۀ اعتمادالسلطنه که درگذشت فرهاد میرزا معتمدالدوله را 1306 ق ذکر می‎کند، می‎توان دریافت که انتقال مالکیت باغ پیش از این تاریخ بوده است (ص 667).
باغ معتمدالدوله در زمان تملک فرمانفرما، به باغ رضوانیه شهرت یافت. این باغ از شمال به کوچۀ زغالیها و ضلع جنوبیِ تکیۀ کوچک تجریش؛ از غرب به اراضی میرزا حسن خان مستوفی‎الممالک و باغ میرزا ابوالحسن‎خان ثقة‎الدوله دیبا؛ از جنوب به کوچۀ کاشف یا کوچۀ کمیسری؛ و از شرق به جادۀ قدیم شمیران (خیابان شریعتی امروزی) محدود می‎شد (فرمانفرماییان، علینقی). 
رضوانیه، باغی سرسبز با عمارتی بزرگ و چند ساختمان کوچک‎تر تابستانی بود. در این باغ، همچون باغ اطلس که محل سکونت دائمی عبدالحسین میرزا فرمانفرما و خانواده‎اش در تهران بود، هر کدام از همسران او، خانه و بخش ویژۀ خود را داشتند (فرمانفرمـاییان، ستاره، 86؛ فرمانفرماییان، منوچهر، 90؛ فرمانفرماییان، علینقی). درختان و استخر بزرگ رضوانیه توسط آب قنات امامزاده صالح و قنات موسى‎خانی یا پاپاریان سیراب می‎شدند. آب قنات موسى‎خانی به مدت 48 ساعت در گردش 7، به فرمانفرما تعلق داشت. آب این دو قنات (قناتهای امامزاده صالح و موسى‎خانی) افزون بر سیراب کردن درختان داخل باغ و زمینهای کشاورزی اطراف آن، در داخل باغ رضوانیه به یکدیگر ملحق می‎شدند و یک جوی آب دائمی تشکیل می‎دادند که از ویژگیهای این باغ به شمار می‎آمد (ستوده، 1/ 213؛ فرمانفرماییان، علینقی).
فرمانفرما هر ساله، با شروع فصل گرما همۀ خانوادۀ خود شامل همسران، فرزندان، دایه‎ها، خدمت‎کاران و خانواده‎های ایشان و همچنین چند آموزگار خانوادگی را به رضوانیه کوچ می‎داد (فرمانفرماییان، ستاره، همانجا). او خود اصرار داشت که در چادر زندگی کند و همچون چادرنشینان، مایل بود هر چند روز یک‎بار به محل تازه‎ای در باغ منتقل شود. این امر موجب بی‎نظمی و اغتشاش در باغ می‎شد. فرمانفرما به ندرت شبها در رضوانیه می‎ماند. او پس از صرف شام به تهران باز می‎گشت تا روزها در جلسات دولتی و خصوصی شرکت کند (فرمانفرماییان، منوچهر، 72، 90).
با انقراض قاجاریه در 1304 ش و خانه‎نشینی فرمانفرما، او در 1308 ش تصمیم گرفت تا داراییهای خود را میان همسران و فرزندانش تقسیم کند. بر این اساس، باغ رضوانیه به ‎نسبتهای مختلف میان برخی از همسران و فرزندان وی تقسیم شد. 
آخرین باری که خانوادۀ فرمانفرما به صورت جمعی در رضوانیه حضور یافتند، در 1317 ش بود. در آن سال بخش بزرگی از مجموعۀ باغ اطلس به منظور احداث خیابان سپه خراب شد و فرمانفرما دستور داد که همۀ اعضای خانواده به باغ رضوانیه منتقل شوند (فرمانفرماییان، ستاره، 134- 135، 137). پس از مرگ فرمانفرما در 1318 ش، هر یک از همسران و فرزندان وی که در ملک رضوانیه سهمی داشتند، به مرور شروع به ساخت خانه‎هایی برای خود کردند. این خانه‎ها از داخل حیاط توسط درهایی به یکدیگر راه داشتند. خانه‎های فرزندان فرمانفرماییان و یکی از همسران او بدین ترتیب قرار گرفته بود: خانۀ صبار، در جبهۀ غربی جادۀ قدیم شمیران؛ خانه‎های علینقی، کاوه و مریم در ضلع شمالی خیابان کاشف؛ و خانه‎های بهمن، ستاره و فاطمه خانم شیرازی (همسر او) در ضلع شمالی باغ.
با پیروزی انقلاب اسلامی در 1357 ش، بخش عمده‎ای از این خانه‎ها توسط دولت جدید مصادره شد. در حال حاضر (1390 ش)، تنها علینقی فرمانفرماییان در خانۀ موروثی خود سکونت دارد، اما چون ملک او نیز مصادره شده، چندین بار حکم تخلیه دریافت کرده است. 
آنچه امروزه از باغ تاریخی رضوانیه باقی مانده، سردر آجری آن است که در نبش کوچۀ کاشف قرار دارد. این سردر تاریخی توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری واجد ارزش تاریخی شناخته شده، اما تاکنون (1390 ش) به ثبت نرسیده است (نک‍ : ه‍ د، صبار فرمانفرماییان، خانه). 

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1357 ش؛ بنجامین، س. گ. و.، ایران و ایرانیان، ترجمۀ محمدحسین کردبچه، تهران، 1363 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ فرمانفرماییان، ستاره، دختری از ایران، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، تهران، 1377 ش؛ فرمانفرماییان، علینقی (فرزند عبدالحسین میرزا فرمانفرماییان)، مصاحبه با مؤلف؛ فرمانفرماییان، منوچهر و رخسان فرمانفرماییان، خون، نفت، خاطرات یک شاهزادۀ ایرانی، تهران، 1377 ش.

علی‎محمد مرادیان منفرد