رستم آباد

رستم‎ آباد \ rostam-ābād\ ، در گذشته روستا، و امروزه محله‎ای واقع در مناطق 1 و 3 شهرداری تهران.
رستم‎آباد از روستاهای قدیمی شمیران به‎شمار می‎‌رفت. ظاهراً نام این روستا برای نخستین‎بار در اشاره به رویدادهای دورۀ فتحعلی‎شاه قاجار (سل‍ 1212-1250 ق/ 1797-1834 م) به میان آمده است. به‎‎نوشتۀ عضدالدوله، یکی از غلام‌بچگان دربار فتحعلی ‌شاه به نام شاهرخ‎ خان که بعدها از پیشخدمتان خاص فتحعلی‌ ‎شاه شد، از اهالی همین روستا بوده است (ص 110؛ نیز نک‍ : بامداد، 2/ 143).
رستم‎آباد از تابستانگاههای مورد توجه تهرانیان بوده است و شماری از اعیان و درباریان در این روستا باغ و عمارتهایی ییلاقی ساخته بودند. ناصرالدین شاه (سل‍ 1264- 1313 ق/ 1848- 1895 م) نیز گهگاه برای تفرج به آنجا می‎رفت (اعتمادالسلطنه، 517). در ذیل وقایع سفر دوم ناصرالدین شاه به فرنگ (1290 ق/ 1873 م) آمده است که میرزا نصرالله خان نائینی، ملقب به مشیرالدوله (د 1325 ق/ 1907 م) از رجال آن دوره، مراسم سالروز تولد شاه را در غیاب وی، در باغ مجلل خود در رستم‎آباد و با حضور وزیران، اعیان، اشراف و سفیران خارجی برگزارکرد (معیرالممالک، 102). 
افزون بر مشیرالدوله، برخی دیگر از رجال و شخصیتهای مهم دورۀ قاجار در این روستا، باغ یا عمارتی ییلاقی داشته‎اند که از آن جمله می‎توان به عزت‎الدوله (خواهر ناصرالدین‎ شاه)، امین‎الملک، امین خلوت و معتمدالملک اشاره کرد (اعتماد‎السلطنه، 14، 17، 357، 517؛ جارچی‎باشی، 553).
بخشی از زمینهای رستم‎آباد (رستم‎آباد بالا) بعدها توسط شاهـزاده عبـدالحسین میـرزا ملقب به فرمانفرما ــ از رجال دورۀ ناصری و مظفری ــ خریداری شد و به نام او فرمانیه نـام گرفت (بلاغی، 49؛ نیـز بـرای آگاهی بیشتـر، نک‍ : ه‍ د، فرمانیه‌). همچنین برپایۀ نوشتۀ معتمدی، حدود 5/ 1 دانگ از این زمینها (رستم‎آباد بالا)، ملکِ سالار لشکر فرزند عبدالحسین میرزا بود و بقیۀ آن به خرده‌مالکان تعلق داشت (ص 380). امروزه (1391 ش) خیابانی به نام سالاریه در این منطقه وجود دارد.
زمینهای رستم‎آباد درگذشته به دو بخش رستم‎آباد بالا و رستم‎آباد پایین تقسیم می‎شد. این روستا در اوایل دهۀ 1320 ش به منطقه‎ای آباد و پرجمعیت بدل شده و دارای 000‘ 4 تن جمعیت بـود ( فرهنگ‌ ... ، 1/ 98؛ طباطبایی، 98). اهالی رستم‎آباد در آن دوره به کشاورزی، باغبانی و کار در کارخانۀ مهمات‌سازی ارتش اشتغال داشتند ( فرهنگ، همانجا). از محصولات کشاورزی و باغبانی این روستا می‎توان به گندم، جو، نخود، باقلا، گیلاس، آلبالو، زردآلو، سیب، گلابی و صیفی‎جات اشاره کرد (ستوده، 1/ 444). 
آب آشامیدنی و کشاورزی رستم‎آباد در آن دوره از طریق دو رشته‌قنات که یکی در رستم‎آباد بالا و دیگری در رستم‎آباد پایین قرار داشت، و همچنین رودخانۀ دارآباد تأمین می‎شد ( فرهنگ، همانجا). 
4 طایفۀ محسنیان، عرب، نوریان و رحمانیان ساکنان روستای رستم‎آباد را تشکیل می‎دادند (طباطبایی، همانجا)؛ امروزه نیز برخی از خیابانهای محله‎های فرمانیه و رستم‎آباد به نام این طایفه‎ها خوانده می‎شوند. جمعیت رستم‎‎آباد در دهۀ 1330 ش افزایش یافت؛ چنان‎که جمعیت آن بر طبق سرشماری 1335 ش، 712‘6 تن ذکر شده است ( گزارش ... ، 1).
روستای رستم‎آباد در اواسط دهۀ 1340 ش، با گسترش شهر تهران، به این شهر ضمیمه گشت و از آن پس به‎ یکی از محله‎های شمال تهران بدل شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با احداث بزرگراه شهید صدر در تقاطع دیباجی شمالی، رستم‎آباد بار دیگر به رستم‎آباد بالا (واقع در منطقۀ 1) و رستم‎آباد پایین (واقع در منطقۀ 3) تقسیم شد. بخشی از بزرگراه صدر که رستم‎آباد بالا و پایین را به وجود آورده، در گذشته میدانگاه اصلی رستم‎آباد به‎شمار می‎آمده است («تاریخچه ... »، بش‍‌ ).
از ویژگیهای محلۀ رستم‎آباد، موقوفات وسیع آن است. حاج علی رستم‎آبادی که هم‎اکنون مقبرۀ وی در زیرزمین خانۀ موقوفۀ امام جماعت مسجد شهید شاه‎آبادی (رستم‎آباد پایین) قرار دارد، بیشترین سهم را در احداث این موقوفات داشته است. وقف‎نامۀ حاج علی‎ رستم‎آبادی که بر روی سنگ بزرگی حجاری شده نیـز در حـال حـاضر به‎عنوان سنـد فـرهنگی ـ تـاریخی ارزشمندی موجود است. 
از موقوفات دیگر این روستا می‎توان به مسجدجامع رستم‎آباد، مسجد حاج اسماعیل، مسجد حاج علی، یک قطعـه گـورستـان بـه مسـاحت 000‘1 مـ2، و دو قطعـه گـورستان بـه مساحت 000‘4 مـ2، مقبـرۀ حـاج آخـوند رستم‎آبادی و یک باب مسجد به مساحت 30 مـ2 اشاره کرد. افزون بر این، دو قطعه باغ، 7 قطعه زمین و 5/ 6 چاشت آب از قنات رستم‎آباد پایین، و 3 چاشت از قنات رستم‎آباد بالا، 3 چاشت از رود دارآباد، یک باب خانه مشتمل بر بیرونی و اندرونی و بهاربند و گاراژ و 4 باب دکان که موقوفۀ زینب خاتون ممه آغا ست، از دیگر موقوفه‎های رستم‎آباد به‎شمار می‎روند (همانجا؛ بلاغی، 49؛ ستوده، 1/ 444- 445). 
آب‌انباری که در محل حسینیۀ رستم‎آباد فعلی قرار داشته و نیز یخچالی طبیعی که به‎صورت پلکانی بوده و امروزه قرار است به مسجدالرضا تبدیل شود، از مکانهای مهمی‌اند که از گذشته در این محله به یادگار مانده‎اند. همچنین یکی از مجتهدان بزرگ دورۀ مشروطه، به‎نام حاج ملامحمدعلی، معروف به حاج آخوند رستم‎آبادی (ه‍‌ م) از اهالی رستم‎آباد بوده است. مقبرۀ او امروزه در نزدیکی میدان اختیاریه بازسازی شده است («تاریخچه»، بش‍‌ ).
این محله امروزه (1391 ش)، از شمال به محله‎های چیذر و فرمانیه، از جنوب به خیابان دولت، از شرق به میدان اختیاریه و پاسداران، و از غرب به میدان پیروز و دیباجی جنوبی منتهی می‎شود (طباطبایی، 98).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به‎کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات آن، شمران قدیم، قم، 1350 ش؛ «تاریخچۀ محلـه»، محلـۀ رستـم‌آبـاد ـ فرمانیـه (مل‍‌ )؛ جـارچی‎بـاشی، «در بیان تعریف جغرافیای فیزیکی شمیران»، یغما، تهران، 1345 ش، س 19؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ طباطبایی، محمدهادی و دیگران، تهران 100، ویژه‌نامۀ صدسالگی شهرداری تهران، تهران، 1387 ش؛ عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، کرج، 1362 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ گزارش مشـروح حـوزۀ سـرشمـاری تـهـران، وزارت کشـور، 1337 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی‎، رجال عصر ناصری، تهران، 1361 ش؛ نیز:

Rostamabad ... , www.rostamabad-farmanieyeh.My tehran. ir/ Default. aspx? tabid = 15062.
حسن موسوی‎زاده