دزاشیب، تکیه

دزاشیب، تکیه \ te(a)ky(iy)e-ye dezāšīb\ ، یا تکیۀ سیدالشهدا (ع)، از تکیه‎های کهن شمیران، در خیابان شهید امیرحسین کریمی (بوعلی)، واقع در محلۀ دزاشیب.
از دیرینگی این تکیه آگاهی چندانی در دست نیست؛ اما براساس معماری بنای تکیه و همچنین به اعتقاد افراد کهن‌سال محلۀ دزاشیب، پایه و اساس این بنا در اوایل سلسلۀ قاجار شکل گرفته و در دورۀ ناصری نیز توسعه یافته است. 
 گفته می‎شود که درگذشته در قسمت شمالی این تکیه مسجدی کوچک وجود داشت که بعدها به زمین تکیه افزوده شد. ساختمان کنونی به‌جز شیروانی آن، به هزینۀ افراد محل و همت رضاقلی خان مجدالممالک ــ از رجال دورۀ قاجار ــ بـا مساحت بیش از 500 مـ2 ساختـه شد. این تکیه که دیوارهای کاهگلی و ستونهای چوبی آن هنوز باقی مانده است، درگذشته سقفی چادری داشت که بعدها در حدود دهۀ 1320 ش به همت حاج محمدعلی عباسی معروف به یخچالی، به شیروانی بدل شد.

در این تکیه همچون تکیه‎های دیگر کتیبه‎های قرآنی و روایت نادعلیا و ترکیب‎بند محتشم کاشانی در سراسر مسجد تعبیه شده است. همچنین تکیه دارای اسباب و ابزارآلاتی است که نظر هر تازه‎واردی را به خود جلب می‎کند. دو علامت پنج‎تیغۀ قدیمی، یک علامت پنج‎تیغۀ نوساز متعلق به رضا عباسی، یک علامت یازده‎تیغه، دو توق که اولی متعلق به حاج حسن عباسی و دومی متعلق به احمد عباسی، یک دوستکامی همراه یک گلابدان، دو گلدان وقف محمدرضا قاسمی، همچنین یک نخل و چند طاق شال و بیرق، دو مشعل، چند تابلوی رنگ روغن از وقایع کربلا، و چند پرچم است. این تکیه همچنین دارای طاق‎نماهای مختلف، تالار شاه‎نشین و حوض مرمر در وسط آن است. سقف بلند این حسینیه، فضایی خاص را در این حسینیه ایجاد کرده است.
در این تکیه همه روزه نمازظهر و عصر به‎صورت جماعت برگزار می‎شود. این تکیه در ماه محرم بسیار فعال است و عزاداریها از روز نخست ماه محرم تا پایان ماه، هر شب ادامه دارد. به رسم همه‎ساله، عزاداران تکیۀ دزاشیب در شب تاسوعا به امامزاده قاسم می‎روند و در آنجا عزاداری می‎کنند. اهالی امامزاده قاسم نیز فردای آن روز یعنی شب عاشورا به تکیۀ دزاشیب می‎روند و جواب پس می‎دهند. در حدود 24 شب در ماه محرم عزاداران اطعام می‎شوند.
ایـن تکیه دارای آشپزخانه‎ای مجهز به مساحت 250 مـ2 است که در فاصلۀ اندکی از تکیه در انتهای بن‎بست شهید کاوه جای دارد. این آشپزخانه به همت حاج حسن اسلامی، وقف حسینیۀ دزاشیب شده است. تکیۀ دزاشیب دارای موقوفاتی است که درآمدهای آن افزون بر برنامه و مراسم عزاداری، صرف تعزیه‎داری نیز می‎شود. 
از اشخاص برجسته‎ای که از گذشته تاکنون در این تکیه به ایراد سخنرانی پرداخته‎اند، می‎توان به آیت‎الله طالقانی، حجت‎الاسلام فلسفی، آیت‎الله هاشمی رفسنجانی، آیت‎الله مهدوی‎کنی‎، حجت‎الاسلام کروبی، حجت‎الاسلام هاشمی‎نژاد، آیت‎الله امامی کاشانی، حجت‎الاسلام محلاتی و حجت‎الاسلام علی‎اکبر ناطق‎نوری اشاره کرد («تکیه ... »، بش‍‎ ؛ «دزاشیب»، بش‍ ؛ رکوعی، 5؛ قاسمی).
این تکیه در 30 تیرماه 1384 با شمارۀ ثبت 218‘ 12 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید («ستاد ... »، بش‍ ‎). 

مآخذ

«تکیۀ دزاشیب»، محیط زیست‎دماوند (مل‍‌ )؛ «دزاشیب»، کتاب اول (مل‍ ‎)؛ رکوعی، عزت‎الله، دزاشیب (دژ سفلا)، تهران، 1383 ش؛ «ستاد ویژۀ بقاع متبرکه و بناهای قدیمی»، سازمان میراث فرهنگی و صنایع گردشگری (مل‍‎ )؛ قاسمی، حسن (از اهالی محل)، گفت‎وگو با مؤلف؛ نیز:

Environment ... , http:/ / environment-damavand.blogfa. com/ 8710. aspx; Ichto, http:/ / www.ichto.ir/ linkClick. aspx? fileticket = mxhy%2FbyOLZQ%3D%&tabid = 13652&language=fa=IR; Ketabeavval, http:/ / www. ketabe-avval. ir/ Tehran/ 1392.aspx.
حسن موسوی‎زاده

معماری

بنای تکیۀ دزاشیب از 4 جهت توسط کوچۀ فلاح در شمال، کوچۀ علوی در جنوب، کوچۀ تکیه در غرب، و خیابان کریمی در شرق محدود شده است؛ بدین ترتیب، ساختمان تکیه به صورت بنایی آزاد، روی شیب خیابان کریمی ــ که در جهت شمالی ـ جنـوبی است ــ قرار دارد. زمین تکیه چهارضلعی غیرمنتظم است و مساحتی حدود 500 مـ2 دارد. ساختمان تکیه در دو طبقه ساخته شده، و دارای 3 ورودی در جبهۀ شرقی، غربی و شمالی است. 
در جبهۀ شرقی تکیه و در دو طرف درِ ورودی آن، چند واحد تجارتی متعلق به تکیه وجود دارد که برخی از آنها در سالهای گذشته از مالکیت تکیه خارج شده‌اند؛ همچنین گفته می‌شود که در گذشته، در ضلع غربی تکیه، یک قهوه‌خانه، و در ضلع شمالی آن، مغازه‌های کسبۀ محل قرار داشته است. این مغازه‌ها که پشت به غرفه‌ها بودند، با نصب پرده‌ای از غرفه‌ها جدا می‌شدند و در ایام عزاداری به شرکت‌کنندگان اختصاص می‌یافتند. 
نمای خارجی و داخلی بنا فاقد تزیینات و نماسازی است. نمای خارجی در وضعیت اولیه اندود کاهگل روی خشت بود؛ اما به تازگی، جبهۀ شرقی را از سنگ سفید، و باقی جبهه‌ها را سیمان کرده‌اند. 
نمای داخلی اندود گچ، و در بعضی جاها آجر است. مصالح اصلی بنا را آجر، خشت، سنگ و تیرهای چوبی تشکیل می‌دهد؛ همچنین زیر دیوارهای اصلی بنا از سنگ لاشه استفاده شده است ( گزارش ... ، 10). بنا در طول زمان مشمول تغییراتی شده، اما حذف و الحاق نداشته است. عمده تغییرات ایجادشده در بنا مربوط به شاه‌نشین شرقی و طاق‌نمای جنوبی در فضای داخلی است. مالکیت و نظارت تکیۀ دزاشیب نیز به سازمان اوقاف تعلق دارد (تحقیقات ... ). 
نمای اصلی تکیه نمای شرقی است که با یک درِ بزرگ آهنی مشخص شده است. این در متمایل به گوشۀ جنوبی نما ست و داخل یک عقب‌نشینی قرار دارد که می‌توان آن را درگاه تکیه به شمار آورد. بر بدنۀ درِ ورودی، طرحهای هندسی، و بر کتیبۀ بالای در که به شکل نیم‌دایره اجرا شده ، خطوطی به شیوۀ ثلث نقش کار استاد حاج محمدباقر عباسی بسته است. دور درِ ورودی، نوار باریکی از کتیبۀ کاشی‌کاری دیده می‌شود؛ همچنین در میان سقف درگاه یک چراغ آویز، و در دو طرف در ورودی دو چراغ دیوارکوب بزرگ با نقوش گل و بوته نصب شده است که به نظر می‌رسد قدمت آنها به اواخر دهۀ 1340 ش برسد. 
پس از درِ اصلی، پیشخوان (ورودی به فضای داخلی؛ کفش‌کن سرپوشیده) کوچکی واقع شده است که در سمت چپ آن وضوخانه، و در سمت راست آن یک در چوبی مربوط به بخش زنانه قرار دارد. پیشخوان با کمی انحراف به سمت راست به فضای داخلی تکیه متصل می‌شود. فضای داخلی به شکل زمینی مستطیل‌شکل با گوشه‌های پخ شده است که اضلاع بلند آن در جبهۀ شمالی و جنوبی قرار دارد. گوشه‌های پخ تکیه در 3 جبهه بسته است؛ اما گوشۀ جنوب‌شرقی به‌سبب وجود فضای ورودی باز است. در گرداگرد صحن تکیۀ دزاشیب شاه‌نشین، غرفه‌ها، طاق‌نماها قرار دارند. در آغاز، غرفه‌ها حدود یک متر بالاتر از کف زمین قرار داشتند و شاه‌نشین نیز دارای سطحی بلندتر از سطح باقی غرفه‌ها بود؛ اما امروزه، کف تکیه تا اندازۀ قابل ملاحظه‌ای بالا آمده، و اختلاف سطح میان غرفه‌ها و کف تکیه کاهش یافته است؛ ضمن اینکه کف‌پوش سابق آن که آجرفرش و سپس موزاییک بود، سنگ‌فرش شده است. 
تمرکز اصلی غرفه‌ها در جبهۀ شمالی است. غرفه‌های شمالی به صورت 4 اتاق مجزا هستند که حدود 30 سانتی‌متر بالاتر از کف زمین قرار دارند و محلی برای نگهداری نخل و تجهیزات صوتی مربوط به مراسم سوگواری تکیه‌اند. ضلع غربی تکیه به دلیل وجود درِ ورودی و سرای خدمه فقط دارای دو غرفه در گوشه‌های شمالی و جنوبی است. 
غرفۀ شمال‌غربی دری دارد که به فضای خدمه مربوط می‌شود. غرفۀ جنوب‌غربی نیز کاربری آبدارخانه یافته است. درِ غربی پیش از ساخت خیابان قدیمی بوعلی در جبهۀ شرقی، ورودی اصلی تکیه به شمار می‌آمد. این ورودی به شکل دری کوتاه و کوچک بود که در قسمت بالایی خود طاق‌نما داشت. برای دسترسی به دیگر طاق‌نماها نیز پلکانی پس از در ورودی غربی تعبیه شده بود. در حال حاضر، طاق‌نمای بالای ورودی و پلکان یادشده برداشته شده، و فضای ورودی غربی سقفی مرتفع دارد. 
ضلع جنوبی تنها یک غرفه (در نیمۀ غربی) دارد که با یک درِ میانی به فضایی نسبتاً بزرگ راه می‌یابد که حاصل ادغام 3 غرفۀ جبهۀ جنوبی است و در حال حاضر (1391 ش)، فقط ستونهای آجری میان غرفه‌ها برجا مانده است. طاق‌نماهای جنوبی نیز همانند غرفه‌ها با ادغام شدن در یکدیگر، به صورت فضایی یکدست درآمده‌اند. 
شاه‌نشین تکیه در جبهۀ شرقی قرار دارد. این شاه‌نشین در وضعیت اولیه، دارای سقفی بلند بود؛ اما بعدها از ارتفاع بلند آن برای ساخت طبقۀ دوم استفاده شد. هم‌اکنون، شاه‌نشین شرقی تا لبۀ بام با پنجره‌های چوبی بزرگ پوشیده شده، و سطح آن اندکی بالاتر از کف تکیه است. شاه‌نشین شرقی در هر دو طبقه به بانوان اختصاص دارد. دسترسی به این بخش از در واقع در ورودی شرقی و در گوشۀ شمال‌شرقی در داخل تکیه صورت می‌گیرد. برای دسترسی به طبقۀ دوم نیز پلکانی از دم در ورودی شمالی تعبیه شده است (تحقیقات). 
طاق‌نماها در طبقۀ دوم واقع شده‌اند. این طاق‌نماها غالباً متعلق به دو خاندان بومی محلۀ دزاشیب، یعنی عباسیها و کاظمیها بوده که در مراسم عزاداری توسط افراد هر خاندان آذین‌بندی می‌شده است. در حال حاضر، طاق‌نماهای شمالی به شکل ایوانی سراسری با 3 ستون آجری چهارگوش درآمده‌اند. طاق‌نمای شمال‌شرقی با دیوار گچی بسته شده، و بر بدنۀ آن تصاویر شهدای محله آویخته شده است. دیگر طاق‌نماها در جبهۀ شمال‌غربی، غربی، جنوب‌غربی و جنوبی‌اند، به ترتیب دو به دو با یک درِ میانی به یکدیگر راه دارند. 
دسترسی به طاق‌نماهای تکیه از طریق پلکانی که در اتاق خدمه در جبهۀ غربی، و از گوشۀ فضای جنوبی تعبیه شده، امکان‌پذیر است. در طاق‌نمای غربی دری دیده می‌شود که متعلق به اتاق هیئت امنا ست. پیشانی طاق‌نماها همگی به صورت بدنه‌های گچی است که لبۀ پایینی آنها قوسی منحنی دارد. دو سر انتهایی قوسها به دو طرف، و در جهت افقی اندکی امتداد یافته، و به شکل خطی صاف به دیواره‌های جانبی متصل شده است. بر پیشانی طاق‌نماها نیز کتیبه‌ای سراسری از آیات قرآنی به خط ثلث روی زمینۀ لاجوردی نقاشی شده است. 
در میان صحن و زیر نورگیر سقف، حوضی مستطیل‌شکل با گوشه‌های پخ‌شده قرار دارد. این حوض با کاشی 15×15 فیروزه‌ای رنگ، در دو طبقۀ کوتاه ساخته شده است. حوض قبلی که از جنس مرمر سفید بود، در 1360 ش، جایگزین حوض قدیمی‌تر تکیه شده بود ( گزارش، 9). گرداگرد حوض 6 ستون باربر چوبی با روکش گچ و رنگ قرار دارد که با ارتفاع تقریبی 12 متر تا خرپا پیش رفته‌اند. بین ستونهای باربر در فاصلۀ حدود 4متری، تیرهای افقی نصب شده است که در استوار گردانیدن ستونهای باربر نقش دارند. پایۀ این ستونها سنگی مدور است. پیش از این، پایه‌ها از سنگ حجاری شده بود؛ اما به سبب پوسیدگی ستونها که ناشی از رطوبت و نم آب‌انبار واقع در مرکز صحن بود، پایه‌ها تعویض، و بخش پوسیدۀ ستونها بریده شد. گفته می‌شود علت وجود حوض در تکیه به جای تخت، همین آب‌انبار بوده که آب حمام مجاور تکیه را تأمین می‌کرده است. 
سقف تکیه به صورت شیروانی چهارشیب با یک نورگیر در مرکز است. ارتفاع شیروانی از لبۀ سقف طبقۀ دوم تا انتهای کلاهک نورگیر در حدود 5/ 7 متر است. شیوۀ ساخت خرپا و مشخصات نورگیر و چگونگی برپایی آن همانند تکیۀ بزرگ تجریش (ه‍ م) است. سقف تکیۀ دزاشیب همانند دیگر تکیه‌ها در آغاز چادری بود؛ اما بعدها و در حدود دهۀ 1320 ش، به همت حاج محمدعلی یخچالی، شیروانی شد. برخی نیز ساخت سقف شیروانی را به فردی به نام استاد یحیى نسبت می‌دهند. شیروانی کنونی به سالهای میانی دهۀ 1370 ش تعلق دارد و توسط استاد محمود کاظمی زده شده است. 

مآخذ

تحقیقات میدانی مؤلف؛ گزارش ثبتی: تکیۀ دزاشیب، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، 1384 ش. 

سیما طایفه