دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز

دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مرکز \ markaz-e dāʾerat-ol-maʾāref-e bozorg-e eslāmī\ ، مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی (تأسیس: 1362 ش)، مؤسسه‌ای علمی و غیرانتفاعی، ویژۀ مطالعات و پژوهشهای ایرانی و اسلامی، واقع در کاشانک، ابتدای دارآباد، ایستگاه جنگلبانی، پلاک 210.

مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در اسفند 1362 ش به همت محمدکاظم موسوی بجنوردی، و به‌منظور ارتقای فرهنگ ایرانی و اسلامی، تدوین و تألیف دانشنامه‌های تخصصی و عمومی و نیز کتابهای مرجع و معتبر علمی تأسیس شد. هستۀ اولیۀ این مؤسسۀ علمی با بررسی شیوه‌های دانشنامه‌نگاری، و با تنظیم طرحی عملی، به عنوان نخستین گام، تألیف دائرةالمعارف بزرگ اسلامی را در دستور کار خود قرار داد. 
مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی فعالیت خود را در ساختمانی متعلق به بنیاد شهید انقلاب اسلامی، واقع در نیاوران، خیابان آقایی، پلاک 23 آغاز کرد و پس از آنکه ساختمان امروزی مرکز به بهره‌برداری رسید، به آنجا منتقل شد. مجموعۀ امروزی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی با زیربنای حدود 000‘34 مـ 2 پس از ماهها صرف وقت برای طراحی مجموعه‌ای متناسب با فعالیتهای علمی آن، در 1378 ش و هم‌زمان با عید غدیرخم به بهره‌برداری رسید. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی شامل قسمتهای پژوهشی ـ اداری، بخشهای علمی، کتابخانۀ تخصصی، تالار‌های ویژۀ همایش و فضای سبز است.
برای ساخت ساختمانی مناسب با فعالیت علمی، پژوهشی و فرهنگی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، نخست زمینی واقع در اراضی دارآباد تهران خریداری گردید و مطالعات ژئوتکنیک بر روی آن آغاز شد. معماری و ساخت بنا به‌وسیلۀ شرکت «مهندسین مشاور هرم‌پی»، پس از 5 سال طراحی (1369 تا 1374 ش) و 6 سال ساخت، در 1378 ش به پایان رسید. فعالیت ساختمانی این مجموعه به دلیل کمبود اعتبارات مالی چند بار به صورت موقت تعطیل، و دوباره راه‌اندازی شد. این پروژه در ژانویۀ 2001/ دی 1380 از سوی «بنیاد فرهنگی آقاخان» برای شرکت در مسابقۀ بین‌المللی این بنیاد برگزیده شد. 
بنای امروزی مرکز از دو ساختمان سه‌طبقۀ مجزا با کاربریهای متنوع تشکیل شده است. استفاده از توپوگرافی طبیعی منطقه باعث شد که بام ساختمان تحتانی به عنوان حیاط ساختمان اصلی عمل کند؛ به همین دلیل ساختمان اصلی دو طبقه بالاتر از ورودی سرسرای عمومی قرار دارد. مساحت ساختمان اصلی 000‘21 مـ2 است. مجموعۀ مخزنهای کتابخانه و بخشهای فنی و اداری کتابخانه در طبقات همکف و اول ساختمان اصلی جای دارند. از آنجا که کتابخانۀ مرکزی این مجموعه با سیستم باز اداره می‌شود و پژوهشگران مرکز این امکان را دارند که خود در مخزنها به جست‌وجوی کتاب بپردازند، در آن 12 سالن در موقعیتهای مختلف برای استقرار پژوهشگران در نظر گرفته شده است. طبقۀ دوم ساختمان اصلی شامل 27 سالن و فضای ویژۀ فعالیتهای علمی است. همچنین دفتر ریاست مرکز و بخشهای اداری، تالارهای امیرالمؤمنین (ع)، هیئت‌علمی، بخشهای مدیریت و پذیرایی در این طبقه قرار دارند. هر بخش علمی دارای 7 اتاق برای پژوهشگران عضو بخش، و فضایی برای برگزاری جلسات، و کتابخانه‌ای اختصاصی است. 
در طبقات مشرف به تالار ورودی و هم‌تراز با آن بنـایی با 000‘11 مـ2 شامل مرکـز همایشهای بین‌المللی رایـزن ــ در 3 طبقـه ــ با تالارهای تخصصی فردوسی و سخن و اندیشه هریک با ظرفیت 70 تن، و سالن مدرن و مجهز آمفی تئاتر (تالار رسول اکرم (ص)) با گنجایش 400 تن، نیز نمازخانه و رستوران در کنار فضاهای عمومی امکان برگزاری مراسم و سمینارهای مهم را فراهم کرده است. سرسرای ورودی، بخش اطلاعات، صحافی، مخزن کتاب و تأسیسات نیز در این طبقه قرار گرفته است. 
در کنار درِ ورودی مرکز، سالن ویژۀ فروش انتشارات مرکز قرار دارد. در طراحی مبلمان داخلی نیز با توجه به کاربرد فرهنگی این مرکز، ‌از فرمهای اسلیمی، رنگها و مصالح خاص استفاده شده است. 
فضای باز طبیعی و چشم‌انداز زیبای این مجموعه مساحتی برابر با 6 هکتار دارد و با داشتن محیطی آرام، تداعی‌کنندۀ معماری ایرانی است. مجموعۀ ساختمان مرکز از یک سو چشم‌اندازی به شهر تهران، و از سوی دیگر چشم‌اندازی به کوه دارد.
سازۀ صلب این مجموعه، متشکل از بلوکهای بتنی مجزا به ابعاد 11×11 متر و درزهای انقطاع است. این ویژگی باعث شده است که با وجود تنوع فضایی موجود در معماری مجموعه، رفتار سازه‌ای منظم تلقی می‌شود. در پوشش سقف نیز از دال بتنی مجوف به عمق 25 سانتی‌متر استفاده شده است. دیوارهای داخلی تلفیقی از بتن اکسپوز و تزیینات چوبی یا آجری، و نمای خارجی پوشیده از آجر قرمزرنگ است. در کف‌سازی فضاهای داخلی از مصالح سنگی متفاوت ازلحاظ رنگ و اندازه استفاده شده است.
ساختمان مرکز مجهز به سیستم تهویۀ مطبوع، شامل دو دستگاه چیلر جذبی، دو دستگاه دیگ بخار، دستگاههای هواساز و فن‌کوئل است. سیستم اطفای حریق آن نیز مرکب از سیستم تر و خشک است و به جعبه‌های آتش‌نشانی ختم می‌شود. کپسولهای پودر CO2 و نیز لوله‌کشی گاز CO2 نیز در مجموع، ضریب اطمینان بالا و ایمنیِ مناسبی را برای مخازن کتاب فراهم می‌کند. سیستمهای آب‌رسانی و دفع فاضلاب مجموعه بر اساس آخرین استانداردهای موجود طراحی و اجرا شده است تا احتمال آسیب به مجموعۀ کتابخانه به کمترین حد خود برسد. مجموعه به سیستمهای روشنایی معمولی و اضطراری، تلفن مرکزی دیجیتال و اِعلام حریق مجهز است.
سازمان حقوقی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به صورت مؤسسه‌ای غیردولتی و غیرانتفاعی تعریف شده است. این مؤسسه دارای یک هیئت‌امنا ست که عالی‌ترین مرجع تصمیم‌گیریهای حقوقی و قانونی آن به‌شمار می‌رود و از اختیارات وسیعی برخوردار است و می‌تواند همۀ اختیارات یا بخشی از آن را به مدیرعامل واگذار کند. هیئت امنا از میان خود 3 نفر را به عنوان هیئت مدیره، و آنها نیز یک نفر را به عنوان مدیرعامل و یک نفر را به عنوان رئیس هیئت مدیره انتخاب می‌کنند. چنانچه مدیریت عامل و ریاست هیئت امنا را یک نفر عهده‌دار باشد، همو به عنوان رئیس مرکز معرفی می‌شود. در حال حاضر سرپرستی علمی و سرویراستاری و ریاست مرکز بر عهدۀ محمدکاظم موسوی بجنوردی، مؤسس مرکز است. 
سازمان علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی متشکل از این بخشها ست: سرپرستی علمی و سرویراستاری؛ معاونت پژوهشی و فرهنگی؛ شورای عالی علمی و بخشهای علمی. 
اعضای شورای عالی علمی عبارت‌اند از: آذرتاش آذرنوش، ژاله آموزگار، غلامحسین ابراهیمی دینانی، غلامرضا اعوانی، محمود امیدسالار، عباس انواری، حسن انوری، محمدابراهیم باستانی پاریزی، علی بلوکباشی، احمد پاکتچی، نصرالله پورجوادی، مسعود جلالی‌مقدم، محمدجواد حجتی‌کرمانی، محمد خاکی، جلال خالقی‌مطلق، اصغر دادبه، محمد دبیرسیاقی، حسن رضایی باغ‌بیدی، مهدی رفیع، منوچهر ستوده، صادق سجادی، عباس سعیدی، محمدحسن سمسار، داریوش شایگان، علی‌اشرف صادقی، جواد طباطبایی، کامران فانی، محمدجواد فریدزاده، عزت‌الله فولادوند، بدرالزمان قریب، فاطمه کریمی، مجدالدین کیوانی، فتح‌الله مجتبائی، محمد مجتهدشبستری، عنایت‌الله مجیدی، مهدی محقق، مصطفى محقق‌داماد، حسین معصومی‌همدانی، محمدعلی موحد، کاظم موسوی بجنوردی و محمد موسوی بجنوردی. 
در طی 3 دهه فعالیت مرکز، جمعی از استادان عضو شورای عالی علمی درگذشته‌اند که عبارت‌اند از: قمر آریان، ایرج افشار، احمد تفضلی، جواد حدیدی، عنایت‌الله رضا، عباس زریاب خویی، عبدالحسین زرین‌کوب، شرف‌الدین خراسانی (شرف)، جعفر شعار، محمدحسن گنجی، محمدعلی مولوی عربشاهی و یحیى ماهیار نوابی. 
بخشهای علمی مرکز عبارت‌اند از: 1. ادبیات عرب، 2. ادبیات فارسی، 3. کلام و فرق اسلامی، 4. تاریخ و فرهنگ ملل اسلامی، 5. جغرافیا، 6. علوم، 7. فقه، حدیث و علوم قرآنی، 8. فلسفه، 9. ادیان و عرفان، 10. هنر و معماری در ایران و اسلام، 11. حقوق، 12. مردم‌شناسی، 13. ایران‌شناسی، 14. زبان‌شناسی، 15. عناوین ویژه، 16. علوم پایه و مهندسی، 17. علوم پزشکی، 18. فلسفۀ غرب، 19. اقوام، 20. ورزش، 21. علوم زیستی، 22. ادبیات جهان، 23. هنر و معماری در جهان، 24. خاورشناسی، 25. موسیقی، 26. بخش گزینش عناوین، 27. بخش پرونده‌های علمی، 28. بخش بررسی مقالات، 29. بخش ویرایش و چاپ. 
مراحل تهیۀ مقالات دائرةالمعارفی را به این ترتیب می‌توان گزارش کرد: عنوان مقاله پس از تصویب در بخش گزینش، به اطلاع بخش علمی مربوط می‌رسد؛ در صورتی که بخش علمی نظری دربارۀ تصحیح یا حذف آن نداشت و عنوان را تأیید کرد، عنوان برای تشکیل پروندۀ علمی به بخش پرونده‌ها ابلاغ می‌شود تا پروندۀ علمی برای آن تشکیل شود. پروندۀ علمیِ آماده‌شده به بخش علمی مربوط ارسال می‌گردد. پرونده در بخش علمی مجدداً ارزیابی می‌شود و در اختیار مؤلف قرار می‌گیرد. مقاله پس از تألیف، نخست در بخش علمی مطالعه و ارزیابی می‌گردد و در صورت قبول مقاله از سوی بخش علمی، برای ملاحظۀ سرویراستار ارسال می‌شود. سرویراستار پس از ملاحظۀ اجمالی، مقالات را برای اعلام نظر کارشناسی در اختیار معاونت پژوهشی مرکز قرار می‌دهد. در صورت تأیید مقاله، سرویراستار دستور کنترل و بررسی منابع مورد استفاده در مقاله را می‌دهد. منابع مقاله در بخش کنترل و بررسی به دقت بررسی می‌شوند و نتیجه به اطلاع سرویراستاری می‌رسد. در صورت نیاز به اصلاح مقاله، سرویراستار آن را به مؤلف باز می‌گرداند. پس از اعمال اصلاحات، مقاله از سوی سرویراستار و با دستور ویرایش به بخش علمی سپرده می‌شود. بخش علمی وظیفۀ ویرایش علمی مقاله را برعهده دارد و پس از ویرایش، مقاله را به سرویراستاری تحویل می‌دهد. در صورت تأیید سرویراستار، مقاله برای ویرایش فنی و نهایی به بخش ویرایش و چاپ می‌رود. مقاله پس از آنکه آخرین مراحل ویرایشی را سپری کرد، به سرویراستار باز گردانده شده و از سوی او برای ملاحظۀ نهایی به بخش علمی فرستاده می‌شود. بخش علمی پس از ملاحظۀ ویرایش نهایی مقاله، نظر خود را به اطلاع سرویراستار می‌رساند. در این مرحله سرویراستار مقاله را شخصاً مورد بررسی قرار می‌دهد و در صورت لزوم حک و اصلاحاتی در آن به عمل می‌آورد و پس از تأیید و امضای مقاله، آن را به بخش ویرایش و چاپ برای حروف‌چینی و صفحه‌آرایی ارسال می‌کند.
مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در حال حاضر (1392 ش) بیش از 18 طرح علمی را در دست تحقیق، تألیف و انتشار دارد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: 
1. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، که جامع‌ترین دانشنامۀ تخصصی با موضوع تاریخ و فرهنگ جهان اسلام است. در این دانشنامه طیف گسترده‌ای از معلومات دربارۀ فرهنگ و تمدن سرزمینها و ملل اسلامی در اختیار خوانندگان قرار می‌گیرد. 
2. دائرةالمعارف الاسلامیة الکبرى، که تحریر دیگری از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به زبان عربی است. 
3. اسلامیکا، که تحریر دیگری از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به زبان انگلیسی است و با همکاری مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی لندن، ترجمه و ویرایش می‌شود. 
4. دانشنامۀ ایران، که دانشنامه‌ای عمومی است و گستره‌ای وسیع از دانش انسانی را در بر می‌گیرد. 
5. دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران، دربارۀ فرهنگ و فولکلور ایران. 
6. دانشنامۀ خلیج فارس، که به طور خاص به بررسی حوزه‌های مختلف محیطی، زیستی، فرهنگی، اجتمـاعی، اقتصادی در منطقۀ تـاریخی ـ فرهنگی خلیج فارس اختصاص دارد. 
7. دانشنامۀ تهران بزرگ، دانشنامه‌ای تفصیلی، تخصصی و مصور با موضوع تهران بزرگ و شامل 3 بخش شمیرانات، تهران و ری است. بخش نخست دانشنامه با حدود 500‘1 عنوان مربوط به شمیرانات منتشر شده است. 
8. تاریخ جامع ایران، مفصل‌ترین طرح تاریخ‌نگاری ایرانی به طور مطلق است که در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی تدوین می‌شود و مراحل پایانی خود را طی می‌کند. این طرح در دو بخش تاریخ ایران پیش از اسلام به سرویراستاری آقای دکتر حسن رضایی باغ‌بیدی و آقای دکتر محمود جعفری دهقی، و تاریخ ایران پس از اسلام به سرویراستاری آقای دکتر صادق سجادی تدوین می‌شود. 
9. جغرافیای جامع ایران، مجموعه‌ای علمی از ویژگیهای جغرافیایی ایران است که به سرویراستاری آقای دکتر عباس سعیدی تدوین شده است. 
10. تاریخ و فرهنگ کرد و کردستان، ویژۀ جغرافیا، تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کردها خواهد بود. 
11. تاریخ و فرهنگ آذربایجان، که وجوه گوناگون تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی آذربایجان را در بر خواهد گرفت. 
12. فهرستوارۀ کتابهای فارسی، کتابنامه‌ای مفصل از نگاشته‌های فارسی که به صورت موضوعی از سوی کتابخانۀ مرکز تهیه می‌شود. 
13. فهرست نسخه‌های عکسی کتابخانۀ مرکز. 
14. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکز.

کتابخانۀ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی

این کتابخانه در خرداد ماه 1363 ش با اهدای کتابخانۀ شخصی رئیس مرکز دائرةالمعارف بنیاد نهاده شد. هدف از تشکیل آن، گردآوری اطلاعات مکتوب و غیرمکتوب مورد نیاز محققان و نویسندگان مرکز و ایجاد تسهیلات در امر پژوهش، از طریق گردآوری منابع مورد نیاز و ارتباط با مؤسسات و مراکز علمی ـ فرهنگی داخلی و خارجی بوده است. تلاشهای بی‌وقفه و کوششهای پیگیر رئیس و کارکنان کتابخانه ــ با توجه به عمر کوتاه کتابخانۀ مرکز ــ امروزه آن را به یکی از معتبرترین کتابخانه‌های تخصصی کشور بدل ساخته است. کتابخانۀ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی با مساحت حـدود 000‘ 17 مـ2، شامل 56 سالـن ویـژۀ کتـابخانـۀ مرکزی است که به صورت سیستم باز اداره می‌شود و 3 سالن ویژۀ مجموعه‌ها دارد. کتابخانۀ مرکز برای گنجایش 3 میلیون جلد کتاب طراحی شده است. 
بنا بر گزارش دفتر کتابخانه تا پایان سال 1391 ش، 369‘649 کتاب چاپی و نسخۀ خطی و نشریه در کتابخانه موجود بوده است. این تعداد دربردارندۀ 245‘638 جلد کتاب چاپی، 108‘9 نسخۀ عکسی و 016‘2 مجموعۀ خطی است. کتابخانه 514‘4 عنوان نشریۀ ادواری دارد که 578‘2 عنوان آن فارسی، 037‘1 عنوان به زبانهای لاتین، 761 عنوان عربی و 138 عنوان آن روزنامه است. 310‘1 حلقه میکروفیلم، 010‘4 قطعه اسلاید و عکس و 695‘11 برگ سند، فرمان و نامۀ تاریخی در این کتابخانه نگهداری می‌شود. همچنین 513‘4 لوح فشرده در بانک ویژه‌ای طبقه‌بندی شده‌اند. هریک از مخزنهای کتابخانه به پاس فعالیت استادانی که همکاری طولانی با مرکز داشته‌اند، به نام آنها نام‌گذاری شده است. بخش‌ مهمی از مجموعۀ کتابخانه به منابع دیجیتال تبدیل شده است. 
از ویژگیهای مهم کتابخانۀ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مجموعه‌های اهدایی آن است. بخش 
 مجموعه‌های اهدایی کتابخانه با دربرداشتن 63 مجموعه در حدود 000‘200 جلد کتاب چاپی، نسخۀ خطی، سند، نشریه و پایان‌نامه دارد. هر یک از مجموعه‌های اهدایی در حکم کتابخانۀ مستقلی است، زیرا حاصل عمری کتاب‌شناسی و کتاب‌پژوهی اهداکنندگان آن به شمار می‌رود و به همین دلیل به صورت مستقل نگهداری می‌شوند. بسیاری از یادداشتهای منتشرنشدۀ پژوهشگران و ایران‌شناسان فقید در بخش مجموعه‌ها قرار دارند. آثار پرشماری در مجموعه‌های اهدایی وجود دارند که امروزه کتابهای کم‌یاب، نایاب و گران‌یاب به شمار می‌روند و به سادگی در دیگر کتابخانه‌های معتبر کشور در دسترس نیستند. 
انگیزۀ اصلی اهداکنندگان مجموعه‌ها به کتابخانۀ مرکز، اطمینان از استفادۀ صحیح از کتابها بوده است. در بسیاری از اهدانامه‌ها تأکید شده است که از کتابهای اهدایی استفاده شود. اغلب مجموعه‌های اهدایی فهرست شده و بر مبنای طبقه‌بندی کنگره در فهرست‌نویسی کتابخانه‌ای، طبقه شده‌اند. کتابخانۀ مرکز برای هرچه بهتر استفاده کردن از این آثار، بخشی مستقل با نام بخش مجموعه‌ها در کتابخانۀ مرکز در نظر گرفته که سیستم ادارۀ آن به صورت کتابخانۀ بسته است. 
پژوهشگران مرکز از طریق شبکۀ داخلی جست‌وجوی کتاب در مرکز این امکان را دارند که با ارائۀ نشانی کتاب، آن را از متصدی مجموعه‌ها بخواهند و در تالار ویژۀ مجموعه‌ها مطالعه کنند و یا در صورت نیاز از بخشهایی از کتاب کپی تهیه کنند. در مجموعه‌هایی که یادداشتهای منتشرنشدۀ قابل توجهی دارند، اغلب یک نفر مشغول آماده‌سازی یادداشتها برای چاپ و انتشار است. 
کتابخانۀ مرکز در این بخشها فعالیت دارد: فهرست‌نویسی آثار چاپی، تهیۀ منابع و مآخذ، نشریات ادواری، فتوکپی، صحافی، و عکاسی. همچنین در بخش انتشارات مرکز، ضمن انتشار دائرةالمعارف و دانشنامه‌های مرکز، آثار پرشماری تاکنون منتشر شده است که شاهنامۀ فردوسی، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، مجموعه‌پژوهشهای ایران باستان و فهرست مقالات فارسی (ادامۀ کار ایرج افشار) از جملۀ آنها ست.
تارنمای مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به نشانی www.cgie.org.ir، پاسخ‌گوی مراجعه‌کنندگان در فضای مجازی اینترنت است. آخرین اخبار مربوط به فعالیتهای مرکز، گزارشی از بخشهای مختلف، گالری تصاویر، و کتابخانۀ دیجیتال از بخشهای متنوع این تارنما ست.

مسعود تاره