دانشهای بنیادی، پزوهشگاه

دانشهای بنیادی، پژوهشگاه \ pa(e)žūhešgāh-e dānešhā-ye bonyādī\ ، پژوهشگاهی واقع در ضلع جنوبی میدان نیاوران، که در 1368 ش، به‎منظور مطالعه و تحقیق در زمینۀ علوم پایه، بنیاد گذاشته شد. 
پژوهشگاه دانشهای بنیادی در ابتدا با نام «مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات» در 1365 ش، براساس مصوبۀ شورای گسترش آموزش عالی و تحت‎نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، تأسیس شد و پس از تصویب اساسنامـۀ آن در 1366 ش، در 1368 ش ــ در دفتری که سابقاً متعلق بـه فرح دیبا بود ــ افتتاح گردید. از اهداف نخستین این مرکز پیشبرد و ترویج پژوهش در فیزیک نظری و ریاضیات بود و کار خود را با 3 هستۀ پژوهشی در فیزیک نظری و 3 ‎هستۀ پژوهشی در ریاضیات آغاز کرد. 
دهۀ اول فعالیت مرکز منحصر به مطالعه در این دو رشته بود، اما به‎تدریج در رشته‎های دیگری نیز به مطالعه پرداخت. در 1376 ش، با افزایش «پژوهشکدۀ سیستمهای هوشمند» به‎عنوان سومین پژوهشکده، این مرکز به «پژوهشگاه دانشهای بنیادی» ارتقا یافت و تغییر نام داد (بیستمین ... ، 6). هیئت امنا، رئیس پژوهشگاه و شورای پژوهشگاه از ارکان پژوهشگاه به‎شمار می‎‎آیند. ریاست این مرکز از ابتدای تغییر به پژوهشگاه بر‎عهدۀ محمدجواد لاریجانی گذاشته شد. پژوهشگاه دارای یک مرکز اطلاع‎رسانی، دو معاونت «پژوهشی» و «اداری ـ مالی»، 8 پژوهشکده، و چند مرکز پژوهشی وابسته است. بنابر اسناسنامۀ پژوهشگاه، پژوهشکده‎ها از استقلال داخلی برخوردارند (همان، 9).
پژوهشکده‎های این مرکز عبارت‎اند از:

1. پژوهشکدۀ ذرات و شتابگرها

این پژوهشکده از دل پژوهشکدۀ فیزیک بیرون آمد و عملاً فعالیت خود را در 1386 ش آغاز کرد. فعالیت پژوهشی این پژوهشکده در 3 بخش فیزیک ذرات تجربی، پدیده‎شناسی و شتابگر انجام می‎گیرد. فعالیت بخش اخیر حول ساخت شتابگر خطی و آموزش کادر لازم برای تأمین نیروی انسانی شتابگر بزرگ ملی است (همان، 16-17).

2. پژوهشکدۀ ریاضیات

این پژوهشکده یکی از دو بخش «مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات» بود. فعالیت این بخش با هدف ترویج و نهادینه کردن پژوهش در رشتۀ ریاضی، با 3 هستۀ تحقیقاتی «منطق ریاضی و علوم کامپیوتر»، «ترکیبات و محاسبه» و «سیستمهای دینامیکی» آغاز شد. در 1376 ش، با گسترش فعالیتها و ایجاد زمینه‎های تحقیقاتی مختلف، هم‎زمان با تغییر نام مرکز به پژوهشگاه، نام بخش ریاضی به پژوهشکدۀ ریاضیات تغییر یافت. بخش عمدۀ فعالیت پژوهشگران این پژوهشکده در 3 شاخۀ ترکیبات و محاسبه، جبر جابه‎جایی، و منطق ریاضی متمرکز است (همان، 20).

3. پژوهشکدۀ علوم‎شناختی

این پژوهشکده در 1375 ش به نام «پژوهشکدۀ سیستمهای هوشمند» تأسیس شد و نام آن از 1381 ش به پژوهشکدۀ علوم‎شناختی تغییر یافت ( اخبار، شم‍ 27، ص 1). علوم اعصاب‌شناختی یک زمینۀ بین‎رشته‎ای است که بستری مناسب برای تعامل و همکاری رشته‎های مختلف علمی فراهم می‎کند. برنامۀ تحقیقاتی در پژوهشکدۀ علوم‎شناختی جنبه‎های متفاوت و متنوعی از این دانش را، مانند علوم اعصاب‎شناختی، علوم اعصاب محاسباتی، فیزیک روان، گفتار و زبان، شبکه‎های عصبی و هوش مصنوعی دربرمی‎گیرد. از اهداف اصلی پژوهشکده پیشبرد تحقیقات با ایجاد بستری مناسب برای فعالیت پژوهشگران در زمینۀ اعصاب‎شناختی و مدل‎سازی عصبی و راه‎اندازی آزمایشگاههای تحقیقاتی برای مطالعۀ نقش مغز در ایجاد رفتارهای شناختی مانند شناسایی اشیاء توسط بینایی و توجه و انتزاع مفاهیم ادراکی با استفاده از تکنیکهای تحقیقاتی است (بیستمین، 26-27).

4. پژوهشکدۀ علوم کامپیوتر

اجازۀ تأسیس این پژوهشکده در 1375 ش از سوی وزارت فرهنگ و آموزش عالی وقت صادر شد، اما تأسیس آن تا 1381 ش به تأخیر افتاد ( اخبار، همانجا). تولید علم در زمینۀ علوم کامپیوتر در سطح بین‎المللی و جلب همکاری پژوهشگران نخبۀ ایرانی در داخل و خارج کشور، از اهداف اصلی این پژوهشکده است (بیستمین، 30).

5. پژوهشکدۀ علوم نانو

این پژوهشکده که فعالیت آن در 1382 ش آغاز شد، اولین نهاد تحقیقاتی در حوزۀ علوم نانو و نانوفناوری محاسباتی در کشور است. رسالت کلی پژوهشکده بر 3 محور قرار دارد: اجرای پژوهشهای پیشرفته در زیرشاخه‎های گوناگون نانوعلوم و نانوفناوری محاسباتی؛ تربیت نیروی متخصص در سطح دکتری در حوزه‎های مرتبط با فیزیک محاسباتی نانوفناوری، شامل فیزیک محاسباتی، نانوفناوری زیستی و نانوفناوری پزشکی؛ و گسترش حوزۀ نانوفناوری محاسباتی در کشور (همان، 34).

6. پژوهشکدۀ فلسفۀ تاریخی

 این پژوهشکده در 1384 ش برای پر کردن خلأ موجود در کشور در زمینۀ تحقیقات جدی فلسفیِ قابل عرضه و رقابت در سطح بین‎المللی تأسیس شد. فلسفۀ تحلیلی نگرشی به فلسفه است که می‎کوشد هر مسئلۀ فلسفی را به مسائل کوچک‎تر تجزیه کند و سپس، با به خدمت گرفتن دستاوردهای منطق صوری و ریاضی، به صورت نظام‎مند به افقهای جدیدی از حل مسئلۀ مورد نظر دست یابد (همان، 36).

7. پژوهشکدۀ فیزیک

این پژوهشکده یکی از دو پژوهشکدۀ نخستین این پژوهشگاه است که در 1368 ش با محوریت فیزیک نظری، به‎ویژه فیزیک انرژیهای بالا، تأسیس شد (همان، 38).

8. پژوهشکدۀ نجوم

پژوهشکدۀ نجوم در 1385 ش تأسیس شده، و محور اصلی فعالیت آن توسعۀ نجوم رصدی است. پژوهشکدۀ نجوم برای رسیدن به این هدف، با مطالعۀ فعالیتهای انجام‎گرفته در سایر کشورها، چشم‎انداز و برنامۀ اجرایی 5 ساله‎ای را برای خود ترسیم کرده است. مطالعات نظری اخترفیزیک و شبیه‎سازیهای کیهان‎شناسی و اخترفیزیک نیز بخشی از برنامه‎های این پژوهشکده به‎شمار می‎آیند. همچنین ایجاد بخش توسعۀ فناوری برای پاسخ‎‎گویی به نیاز کشور، و به طور مشخص نیاز رصدخانۀ ملی ایران، به توسعۀ ابزارها و ظرفیت‎سازی برای نگهداری تلسکوپ ملی در دستور کار این پژوهشکده قرار دارد (همان، 44).
پژوهشگاه دانشهای بنیادی در راستای اهداف خود قراردادهای متعددی با مؤسسات پژوهشی معتبر خارجی منعقد کرده است (همان، 11-13).
در 1371 ش، شبکۀ علمی ـ تحقیقاتی ایران (ایرانت) با هدف ایجاد و توسعۀ شبکۀ ارتباطی بین دانشگاهها و مؤسسات علمی و تحقیقاتی داخل و خارج کشور زیرنظر مرکز تحقیقات تأسیس شد ( اخبار، شم‍ 3، ص 5). همچنین از فروردین 1372 مجوز ثبت دامنۀ ir (دامنۀ اینترنتی کشور ایران) به این پژوهشگاه واگذار شد و از مهرماه همان سال مرکز ثبت دامنۀ ir به عنوان بخشی در داخل پژوهشگاه به فعالیت پرداخت (بیستمین، 12).
پژوهشگاه دانشهای بنیادی در حال حاضر (1389 ش) در 4 ساختمان در شمال شرقی تهران مستقر است. در ساختمان نیاوران (ساختمان مرکزی) دفتر ریاست، معاونت علمی، پژوهشکدۀ ریاضیات، پژوهشکدۀ علوم‎شناختی، پژوهشکدۀ علوم کامپیوتر، پژوهشکدۀ فلسفۀ تحلیلی، دبیرخانه، بخش اداری، مرکز اطلاع‎رسانی و مرکز ir قرار دارند. دو پژوهشکدۀ فیزیک و علوم نانو در ساختمان فرمانیه واقع‎اند. پژوهشکدۀ نجوم، طرح رصدخانۀ ملی، پژوهشکده‎های ذرات و شتابگر، و مرکز محاسبات پژوهشکدۀ علوم نانو در باغ لارک قرار دارند و مرکز شبکه و کتابخانه در ساختمان اختیاریه مستقرند (همان، 13).
کتابخانۀ پژوهشگاه شامل کتابخانۀ مرکزی و کتابخانۀ شاخۀ فیزیک است. از 1370 ش، پژوهشگاه اقدام به انتشار فصلنامۀ اخبار به‎عنوان ارگان خبری این مرکز نموده، و تاکنون 50 شماره از آن را به چاپ رسانده است (همان، 54).

مآخذ

 اخبار (فصلنامۀ داخلی)، تهران، 1374 ش، شم‍ 3؛ همان، 1381 ش، شم‍ 27؛ بیستمین سال تأسیس پژوهشگاه دانشهای بنیادی (1368- 1388)، تهران، 1368 ش.

هما عطاری