اربعین

اَرْبَعین،  فیلم مستندی دربارۀ مراسم سوگواری هیئتهای عزاداری مساجد دهدشت و بهبهانِ بوشهر به مناسبت اربعین شهادت امام حسین (ع)، ساختۀ ناصر تقوایی در 1349ش. این مراسم با حضور گستردۀ عزاداران برگزار می‌شود، و در مقایسه با برگزاری چنین مراسمی در سایر شهرهای ایران آیین منحصر به فردی به شمار می‌رود. 
در بیشتر شهرهای ایران، در روزهای تاسوعا و عاشورا، دسته‌هایی که سینه‌زنها تشکیل می‌دهند، اغلب صفهایی یک ستونه یا بیشتر است. عزاداران در این صفها به شکل موازی در کنار هم قرار می‌گیرند، و در کوچه‌ها و خیابانهای شهر و روستا حرکت می‌کنند؛ اما در بوشهر سینه‌زنها، که از نیم‌تنه برهنه هستند، در حالی که دست چپ خود را به کمر یا پشت شلوار سینه‌زن هم‌جوار خود می‌گیرند و با پهنای دست راست به سینۀ خود می‌کوبند، حلقه‌ها و دایره‌های تودرتو و هم‌مرکز تشکیل می‌دهند. ابتدا یک حلقۀ کوچک ده ‌پانزده نفری در وسط صحن مسجد یا تکیه تشکیل می‌شود، و سپس با افزوده شدن بر شمار سینه‌زنها، شمار دایره‌های تودرتوی عزاداران تا آنجا که وسعت صحن مسجد یا تکیه اجازه می‌دهد، بیشتر می‌شود. مردانی که سینه و دستی ورزیده‌تر دارند یا سنی از آنها گذشته، به احترام موی سپید و تجربه‌شان، در دایرۀ وسط، که نوحه‌خوان در مرکز آن قرار دارد، جا می‌گیرند. ضربه‌هایی که این مردان هم آهنگ با نوحۀ‌ نوحه خوان، چون شلاق، بر سینۀ خود می‌کوبند، نواخت سینه‌زنی عزادارانی را که در حلقه‌های بعدی قرار دارند، نظم می‌دهد و هدایت می‌کند (دریابندری، 27- 28).
در مراسم سینه‌زنی از هیچ نوع سازی استفاده نمی‌شود. نوحه با ضربه‌های پرطنین دست سینه‌زنها همراهی می‌شود، و نوحه‌ها میان آنچه نوحه‌خوان می‌خواند و سینه‌زنها تکرار می‌کنند، به تناوب رد و بدل می‌شود (کوکرتز، 35). دریابندری دربارۀ اجزاء این آیین‌ نوشته است: «سینه‌زنی در بوشهر یک عزاداری ساده نیست، نه‌تنها حرکت سینه‌زنی و نوحه‌های آن صورت پرورده و پیچیده‌ای دارد، بلکۀ مجموعۀ آیین سینه‌زنی از آغاز تا انجام مسیر معینی را طی می‌کند و مانند یک داستان یا یک شعر پیش می‌رود و در پایان به نقطۀ اوجی می‌رسد که «واحد» نامیده می‌شود. در دور «واحد» آهنگ سینه‌زنی آهسته می‌شود و شور و شدت سینه‌زنی بالا می‌گیرد. دور «واحد» در واقع کنایه از لحظۀ شهادت است (همانجا). 
بعد از دور «واحد» عزاداران به دسته‌های کوچک تقسیم می‌شوند. هر دسته دو ستون موازی تشکیل می‌دهند، و در حالی که با پهنای دست راست به سینۀ خود می‌کوبند، چند قدمی حرکت می‌کنند. سپس چند لحظه‌ای روبه‌روی هم می‌ایستند، و تا جایی که سرشان به هم نخورد، به جلو خم می‌شوند و گویی که کانالی انسانی تشکیل داده‌اند، با فریاد «وای حسین کشته شد» با شدت بیشتری به سینۀ خود می‌زنند. این مرحله کنایه از لحظۀ غفلت مردمی است که امام‌حسین (ع) و یارانش را تنها گذاشتند و سبب شهادت آنها شدند (بهارلو، تحقیقات ... ). 
در بوشهر (و خطۀ جنوب)، همان طور که در فیلم مستند اربعین نشان داده شده است، مراسم دیگری توسط عزاداران با استفاده از سازهایی مثل سنج و دَمّام (دُهُل دو سر) و بوق شاخی برگزار می‌شود، که نوحه‌ای در آن خوانده نمی‌شود، و کسی بر سینۀ خود نمی‌کوبد. شکل خاص اجرای این مراسم نشانه‌هایی از آمیختگی آن با پاره‌ای رسمهای بدوی سیاهان زنگباری و غلامان سیاه‌پوستی دارد که زمانی نه‌چندان دور، حضور پرشماری در این نواحی داشتند، و مانند کالا خرید و فروش می‌شدند (اقتداری، 68). ظاهراً نخستین نوازندگان این سازها غلامان و سیاهان آزاد‌‌شده بودند (سدیدالسلطنه، 35). 
مراسم سنج و دمام معمولاً با 8 دمام، 8 جفت سنج و یک بوق شاخی اجرا می‌شود. دمام شکلی استوانه‌ای دارد که بر دو طرف آن پوست کشیده شده است. شروع مراسم عزاداری با کوبیدن بر بزرگ‌ترین دمام اعلام می‌شود. دمام با کوبیدن یک چوب به پوست سمت راست دهل و کوبیدن کف دست چپ به سمت چپ پوست نواخته می‌شود. صدای هماهنگ سنجها ضرب‌آهنگ و نواخت شورانگیزی به این مراسم می‌دهد. در بوق شاخی، که مارپیچ و امتدادی مخروطی‌شکل دارد، گهگاه دمیده می‌شود (کوکرتز، 34). بدون کلام بودن این مراسم به این سبب است که ادوات آن از سالیان دور جزو «سازهای جنگلی» بودند، و از ادوات موسیقی محلی افریقاییان عاریه گرفته شده‌اند، و وسیله‌ای برای اعلام خبر و تجمع مردم محسوب می‌شوند (شریفیان، 123). بی‌تردید مراسم سینه‌زنی در بوشهر، بدون اجرای قطعۀ سنج و دمام، با کاهش جمعیت عزادار و مردم ناظر مواجه می‌شود، و اجرای این قطعه جمعیت بیشتری را به حضور در مراسم دعوت می‌کند (همو، 138). 
فیلم اربعین خلوص دینی یک قوم را با تأکید بر نمونه‌های نمایش‌گونه‌ای‌ از مراسم‌سینه‌زنی هیئت عزاداران مسجد دهدشتی، و سنج و دمام هیئت عزاداران مسجد بهبهانی به تصویر کشیده است. جنبه‌های نمایشی عزاداریها، که احتمالاً در ‌لحظه‌هایی نمونۀ پیچیده یا کهن‌تر تعزیه را تداعی می‌کند، از جنبۀ هماهنگی در اجرا دارای رابطه و وحدتی پیچیده است، که حاصل آنها مرثیه‌سرایی برای شهادت امام حسین (ع) و یاران او ست. 
تقوایی گفته است برای اربعین گفتار متن نوشته بود؛ اما مسئولان تلویزیون ملی ایران با گفتار متن این فیلم با هر کیفیتی مخالفت‌ کردند (ص 29). آنچه‌ تقوایی در اربعین به تصویر کشیده، از نظر رئیس شهربانی بوشهر، که به آن منطقۀ بد آب و هوا تبعید شده بود، نمایش «عقب‌ماندگی» مردم و برای شاد کردن بیگانه محسوب می‌شد. استدلال تقوایی در این‌باره به سختی مؤثر واقع شد، و او و گروهش برای فیلم‌برداری بیش از یک ماه معطل ماندند (بهارلو، معرفی ... ، 40). 
تقوایی برای درهم آمیختن زندگی مردم بوشهر با مراسم مذهبی عاشورا تصاویر دوری از حرکت و کار مردان و زنان در مزرعه و نخلستانهای‌ بوشهر و همچنین عبور یک کشتی نفت‌کش و قایق بادبانی را در لابه‌لای صحنه‌های اجرای مراسم مذهبی گنجانده، که به تحرک و رنگین کردن تصاویر و عمق بخشیدن به مفاهیم فیلمش کمک کرده است. چنین تصاویری سبب شده است کـه پـاره‌ای از منتقـدان، اربعیـن را ــ بـه عنوان یکی از ماندگارترین مستندهـای تاریخ سینمای ایـران ــ فیلمی ارزیابی کنند که به نقد مناسبات سیاسی و اجتماعی جامعه می‌پردازد (امامی، 159) و به مثابۀ یکی از اسنادی است که تقوایی از تنوع زندگی در جنوب ایران به یادگار گذاشته است (تهامی‌نژاد، 99). 
اربعین در 1349ش به طریقۀ 16 میلی‌متری، رنگی، با فیلم‌برداری مهرداد فخیمی، و تدوین برای سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران با مدت زمان حدود 21 دقیقه ساخته شد (بهارلو، همان، 154). در این فیلم نوحه‌خوان مراسم سینه‌زنی بخشو نام داشت که شهرتش به‌سبب صدایی‌ گیرا در تمام منطقۀ جنوب زبانزد بود. 

مآخذ

اقتداری، احمد، خلیج فارس، تهران، 1356ش؛ امامی، همایون، «نشانه‌شناسی و معنـا در اربعین»، معرفی و شناخت نـاصر تقوایی (نک‍ : هم‍ ، بهارلو، معرفی و ... )؛ بهارلو، عباس، تحقیقات میدانی؛ همو، معرفی و شناخت ناصر تقوایی، تهران، 1382ش؛ تقوایی، ناصر، ... به روایت ناصر تقوایی، به کوشش احمد طالبی‌نژاد، تهران، 1375ش؛ تهامی‌نژاد، محمد، سینمای مستند ایران عرصۀ تفاوتها، تهران، 1381ش؛ دریا بندری، نجف، به عبارت دیگر، تهران، 1363ش؛ سدیدالسلطنه، محمدعلی، سرزمینهای شمالی خلیج ‌فارس و دریای عمان در صد سال پیش، به کوشش احمد اقتداری، تهران، 1371ش؛ شریفیان، محسن، اهل زمین، موسیقی و اوهام در جزیرۀ خارک،تهران، 1381ش؛ کوکرتز، یوزف و محمدتقی مسعودیه، موسیقی بوشهر، تهران، 1356ش.

عباس بهارلو